نظم در لغت به معنای آراستن، برپا داشتن، ترتیب دادن کار و… و در اصطلاح نظامی به معنای پیروی کامل از دستورهای نظامی است. انضباط نیز به معنای نظم و انتظام، تربیت و درستی، عدم هرج و مرج، سامان پذیری و آراستگی است. میدانیم آنچه که امروز حرف اول را در مدرسه میزند انضباط است، انضباط اخلاقی و رفتاری دانش آموزان میتواند روی آموزش اثرگذار باشد. بنابراین پرورش همراه آموزش مهم جلوه میکند.
دانش آموزان با انضباط میتوانند مسئولیتهای مهم مدرسه را به عهده بگیرند و در آینده نیز جامعه به خوبی پذیرای این افراد است. حال مسئله این است که اگر دانش آموز بی انضباط باشد چه کارهایی باید انجام دهیم؟ مسلماً چنین افرادی دارای مشکلاتی هستند که این مشکلات میتواند از مدرسه و یا عمدتاً از بیرون مدرسه باشد، به هر حال کمک به چنین دانش آموزانی، وظیفه معلمان است تا بتوانند دانش آموزانی سالم و بانشاط تحویل جامعه دهند.
هدف از بررسی نظم و انضباط
هدف از بررسی این موضوع، چگونگی ایجاد مدرسهای شاد با دانش آموزان با انضباط و منظم که انسان های پرورش یافته تربیت شوند و متفکر و متعهد باشند که فقط هدف آنها کسب نمره بالاتر نیست، بلکه هدف، آموزش و پرورش است. نظم و انضباط حاکم بر مدرسه باعث میشود دانش آموزان با برنامه ریزی به کارهای خود برسند و این نظم و انضباط نه تنها داخل مدرسه، بلکه کارهای خارج از مدرسه را نیز تحت الشعاع قرار میدهد و باعث میشود دانش آموزانی با ایمان، مشتاق به درس و مدرسه و در آینده توانمند روی کار بیایند. اگر هر شخصی در هر مرحله زندگی که هست نظم و انضباط داشته باشد موفقیت در انتظار اوست. میدانیم که اگر به آموزش و پرورش به دید واقعی نگاه کنیم و به آن اهمیت بدهیم باعث پیشرفت جامعه می شود و شاید در کشورهای توسعه یافته، آموزش و پرورش آنها دلیل پیشرفت آنها بوده است. برنامه ریزی مناسب و جذاب بودن مدارس، بودن نظم و انضباط در مدارس، جهت دار بودن آموزش و پرورش، باعث به ثمر رسیدن اهداف از پیش تعیین شده جامعه می شود. هدف از نظم و انضباط در آموزش و پرورش، تربیت افرادی است که خود اتکاء و مستقل باشند، دلیل هر فرمان و دستوری را بدانند و چنین دیدی از انضباط، ظرفیت ذهنی افراد را افزایش میدهد و او را قادر میسازد تا مفاهیم جهان اجتماعی و طبیعی را درک کند.
بیان مسئله
در این گزارش این سوال مطرح میشود: آیا انضباط حاکم بر مدرسه میتواند بر تحصیل موفق دانش آموزان اثر داشته باشد؟ آیا معلمان مجرب ما میتوانند با ارائه مطالب جذاب و هیجان انگیز خود، دانش آموزان جامعه فعلی را که پر از آلودگیهای صوتی، تصویری و… است از نظر انضباطی کنترل کنند و در کلاس درس مشکلی نداشته باشند؟ و هزاران سوال دیگر که با یافتن جواب آنها میتوانیم در امر آموزش و پرورش موفق باشیم. متأسفانه اگر نتوانیم مشکل دانش آموزان را در مدرسه برطرف کنیم این معضل بی انضباطی هم برای معلمان دردسرساز خواهد بود و هم برای جامعه. زیرا بودن حتی یک دانش آموز بی انضباط در مدرسه نظم مدرسه و کلاس را بر هم میزند. انسان به عنوان یک موجود اجتماعی برای زندگی و ارتباط با دیگران ناچار است اطاعت از هنجارهای اجتماعی بین انسانها را رعایت نماید. به عبارت دیگر رفتارش باید مورد قبول اجتماع باشد، یکی از راههای اجتماعی شدن و مورد قبول واقع شدن، رعایت مقرراتی است که در اجتماع حکم فرماست. آموزش و پرورش و مدارس بعنوان یک سیستم اجتماعی و متشکل از افراد انسانی به منظور نیل به این هدف، باید فعالیتهایی را پیش بینی کند که این مهارت اجتماعی را در دانش آموزان تقویت کرده و درونی سازد. امروزه نزد بسیاری از محققان برای افزایش و ایجاد نظم و انضباط روشهای تربیتی غیر مستقیم و غیر کلاسیک مورد تأکید و تشویق قرار گرفته و اعتقاد بر این است که برای آموزش نظم تنها نباید به آموزش کلاسی، مقررات مدرسه و خانواده اکتفا نمود، بلکه استفاده از مشارکت جوانان و نوجوانان را در فعالیتهای گروهی و انتخابی باید مدنظر قرار داد، تا از این طریق علائق، قدرت سازندگی، ابتکار و خلاقیت دانش آموزان را افزایش داد و درکی کامل و سنجیده از اجرای مشارکتی فعالیتها بدست آورد و راهکارهای ارتقاء نظم و انضباط در سطح جامعه را بدست آورد.
نظم و انضباط و مدرسه سالم:
آنچه که برای ما اهمیت دارد رابطه نظم و انضباط با مدرسه سالم است آیا میتوان بین این دو ارتباط تنگاتنگی برقرار کرد. آنچه که علم ثابت کرده و مشاوران مرتب روی آن در مدارس تأکید دارند، برنامه ریزی است. حال آیا این برنامه ریزی به دانش آموزان با انضباط برمیگردد یا نه؟
برای اینکه مدرسه ای با نشاط داشته باشیم موارد زیر را در مورد انضباط رعایت کنیم:
1 – مدیر و معاون و معلمان مدرسه در همه کارهای مدرسه الگوی دانش آموزان باشند تا دانش آموزان الگوگیری کنند و دنیای فردا از دریچه روشنایی به سوی دانش آموزان باز شود.
2 – اگر در مدرسه مسئولیتهایی به دانش آموزان سپرده شود و خود دانش آموزان مدرسه را با نظارت کادر مدرسه کنترل کنند. برای مثال شورای دانش آموزی مدرسه، معمولا بهترین دانش آموزان مدرسه را از نظر انضباطی تشکیل میدهند که توسط آراء دانش آموزان انتخاب میشوند و این دانش آموزان خیلی از کارهای اجرایی مدرسه را در کنار مدیر و معاون مدرسه انجام میدهند. باید سعی کنیم تمام دانش آموزان مدرسه را در کارها درگیر کنیم.
3 – بررسی مشکلات دانش آموزان و همراهی ایشان در لحظات سخت زندگی
4 – هم صحبت شدن با دانشآموزان و خود را در کنار ایشان گذاشتن
5 – آشنایی با والدین دانش آموزان که در انضباط تأثیر بسزایی دارد. در چنین مدرسه ای دانش آموزان از نظر پرورشی و تربیتی رشد خوبی خواهند کرد. چون نظم و انضباط همه
کارهای مدرسه را تحت الشعاع قرار میدهد و دانش آموزان وظیفه خود میدانند به موقع در صبحگاه، کلاس، نماز جماعت و… حاضر شوند یعنی از نظر دینی نیز دانش آموزان به تعالی می رسند. در مدرسه سالم و شاد که بر پایه انضباط است دانش آموزان خلاق و نو آور رشد میکنند و تفکر این دانش آموزان به طور کیفی است. به طوری که همیشه خدا را ناظر بر اعمال خود میدانند. دانش آموزان با انضباط، وقتی پا به اجتماع میگذارند، سریعا خود را با اجتماع هماهنگ می کنند و به دنبال اهداف از پیش تعیین شده خود میروند. در این مدرسه که نظم و انضباط حاکم است جریان یاد دهی – یادگیری هر روز بهبود می یابد و تعلیم و تربیت هیجانی و شوق انگیز می شود و مدرسه به سوی مدرسه سالم سوق داده می شود.
رابطه نظم و انضباط با مسئولیت پذیری:
اگر دانش آموزان در مدرسه نظم و انضباط را رعایت کنند نتیجه آن مسئولیت پذیری آنها خواهد بود. این دانش آموزان با رعایت حقوق تمامی افراد و برخوردهای منطقی با مخالفین و احترام متقابل، از عصاره بدست آمده از رعایت رفتار و عمل به آن در سطح مدرسه و بعد از آن پیاده کردن کاربردیتر در سطح اجتماع رفتار می کنند که میتواند راهگشای بسیاری از مشکلات و کشمکش های موجود در داخل اجتماعات انسانی باشد. اگر به دانش آموزان بی انضباط و یا کم فعال مدرسه مسئولیتی را بدهیم و اجازه دهیم آن را تجربه کنند قطعاً
این دانش آموزان از نظر انضباطی بهبودی پیدا خواهند کرد فقط این کار مستلزم فرآیند آزمایش و خطاست. این مسئولیت ها باید از کوچک شروع شود و پس از آنکه دانش آموز از خود قابلیت ایفای مسئولیت را نشان داد مسئولیت های مهم داده شود. دانش آموز، با احساس مسئولیت کردن، به بحث و تصمیم گیری و مشارکت در مدرسه میپردازد که باعث ایجاد مدرسه ای نتیجه بخش می شود و محیط بهتری را برای آموزش فراهم می کند. رابطه نظم و انضباط با مسئولیت پذیری، رابطه ای متقابل است.
آیا برقراری نظم و انضباط در مدرسه یک معضل است؟
برخی بر این باورند که برقراری نظم و انضباط در مدارس امروزی با توجه به اجتماعی که در آن قرار داریم خیلی مشکل است. مدرسه ای که نتوان در آن نظم را برقرار کرد، طبق مباحث قبلی، مدرسه موفقی نخواهد بود. نه دانش آموز درس خواهد خواند و نه نظم کلاس را رعایت خواهد کرد. خیلی از معلمان مدارس ما از مشکل بی انضباطی زجر می کشند زیرا عاقبت بی انضباطی را درس نخواندن میدانند. انضباط و تعلیم و تربیت ارتباط خیلی نزدیکی دارند و بعضی دیگر از معلمان با مدیریت خوب کلاس، انضباط را یک معضل نمیدانند.
بعضی معلمان و معاونان بر این اعتقادند که برای برقراری نظم حتماً شیوه تشویق و تنبیه باید وجود داشته باشد و بعضی دیگر معتقدند برای دانش آموز باید محیطی فراهم آورد که در آن برای قدم گذاشتن در جاده پیشرفت مورد حمایت قرار گیرد و موانع سر راهش هموار گردد. به نظر آنان دانشآموز انگیزه درونی دارد. بنابراین کافی است که این انگیزه پرورش یابد نه اینکه کنترل شود تا بتواند به بار بنشیند بنابراین طبق این نظریه، معلم که جهت دهنده است حرف اول را در پرورش نمیزند ولی به این معنی هم نیست که دانش آموز را به حال خود رها کنیم.
چگونه با دانش آموزان بی انضباط برخورد کنیم؟
سعی کنیم با دانش آموزان بی انضباط، آرام، خونسرد و حرفهای برخورد کنیم. این نکته خیلی مهمی است زیرا اگر مأمور پلیسی وسیله نقلیه ما را به خاطر رعایت نکردن قوانین رانندگی جریمه کند حق اجرای قانون انتظامی دولتی را دارد یعنی صدور برگه جریمه، ولی حق تحقیر و رجزخوانی و سرزنش شما را ندارد. در مورد دانش آموزان بی انضباط هم عیناً همین است ما در حیطه وظایف خود حق اجرای برنامه انضباطی را داریم ولی نباید با فریاد زدن و حرکت انگشت، یا نگاه های تهدید آمیز و یا تعابیر نیش دار و…. مورد بی انضباطی را
به دانش آموز بگوییم. اگر برخورد ما با خونسردی و همراه با ریشه یابی باشد احتمال بیشتری دارد تا دانش آموز متوجه رفتارش شود زیرا ما میخواهیم با دانش آموزان تا پایان سال تحصیلی در مدرسه، با هم باشیم. اگر ما از دست دانش آموز، از حال طبیعی خود خارج شویم دیگر نمیتوانیم به دانش آموز تسلط داشته باشیم. ما هنگام برخورد با دانش آموز بی انضباط باید آرام و خونسرد باشیم چرا که دانش آموزان از رفتار ما الگو گیری میکنند. کم توجهی به دانش آموزان، به صورت ناتوانی در ادامه دادن یک تکلیف خاص آشکار می شود. دانش آموزانی هم در مدرسه هستند که معمولاً بیش فعال هستند که هم خانواده از دست چنین دانش آموزانی ناراضی است و هم مدرسه. این دانش آموزان در مدرسه، از دستورها اطاعت نمی کنند، عملکردی تکانشی دارند و تحریک پذیر و خشن هستند. دانش آموزانی که چنین مشکلاتی را دارند با هم سالان خود و خواهر و برادرشان نیز مشکل دارند، و بعداً ممکن است در اجتماع دچار تنهایی و گوشه گیری شوند. این افراد از فعالیتهایی که نیازمند کاربرد نظم و انضباط مداوم و کوشش ذهنی و تقاضاهای سازمانی یا تمرکز حواس است، اجتناب کرده و یا بدشان می آید. این دانش آموزان در کلاس درس حواسشان به راحتی توسط محرک های نا آشکار منحرف می شود و در نتیجه هر محرک بی اهمیتی کار و فعالیت آنها را قطع کرده و باعث بی انضباطی در مدرسه میشوند.
برای ایجاد انضباط معلم باید خواسته های خود را با دانسته های دانش آموز هماهنگ کند و به اصلاح تجارب نادرست پرداخته و رفتارهای جدید ایجاد کند و تداوم در این رابطه اهمیت دارد. همچنین همکاران بدانند که دادن فرصت و مشاهده و تمرین رفتار مطلوب به دانش آموزان میتواند مؤثر باشد و رفتار صحیح را در عمل آموزش دهند. دانش آموزان کادر مدرسه را، راهنمای اخلاقی خود میدانند و آنچه را که وی به عنوان نیک و زشت میگوید میپذیرند. بنابراین رفتار معلم با عمل او باید یکسان باشد.
تهیه کننده: جناب آقای حسین پاکدل (معاون آموزشی)
تایید کننده: جناب آقای معتکف (مدیریت)