مقدمه
به نظر ژاپنیها همه کودکان توانایی یادگیری مطالب را دارند و تلاش، پشتکار و انضباط شخصی، موفقیت تحصیلی را تعیین میکند نه توانایی علمی ، در واقع به عقیده آنان مطالعات و عادتهای رفتاری آموزشی هستند به گزارش ایسنا، سیستم آموزشی ژاپن شامل دوره 6 ساله ابتدایی، سه ساله متوسطه اول، سه ساله متوسطه دوم و چهار ساله دانشگاه است. آموزش اجباری 9 ساله بوده و شامل 6 سال ابتدایی و سه سال متوسطه اول است.
سیستم مدارس مقطع ابتدایی 6 ساله و سال تحصیلی سه دوره سه ماهه است. اولین دوره از اول آوریل تا ماه ژوئن بوده و سه ماهه دوم از ماه سپتامبر تا ماه دسامبر و سه ماهه سوم از ماه ژانویه تا ماه مارس است. تعطیلات تابستانی حدود 40 روز بین اولین و دومین سه ماهه تحصیلی و تعطیلات زمستانی 14 روز بین دومین و سومین سه ماهه تحصیلی و تعطیلات بهار نیز 10 روز بین سه ماهه سوم و اول است. روزهای شنبه و یکشنبه نیز مدارس تعطیل هستند.
کلاسهای درسی ژاپن
معمولا تخته سیاه در جلو و پشت کلاس قرار گرفته و میز و صندلیها ردیفی هستند. محل نشستن ثابت بوده و معمولا تغییر نمیکند. داخل کلاس تابلو اعلانات برای اعلام و نمایش فعالیت دانش آموزان وجود دارد. از دیگر اجزای کلاس قفسه مربوط به کیفها و دیگر وسایل دانش آموزان و تجهیزات شست و شوی کلاس است. کلاسها با بلندگو برای سیستم پخش برنامه های مدرسه تجهیز شده و برخی کلاسها دارای سیستم گرمایش و تهویه هوا، تلویزیون و دیگر لوازم تصویری هستند. معمولا تعداد دانش آموزان در یک کلاس کمتر از 40 نفر است. کلاس درس با احترام و خوشامدگویی به معلم آغاز شده و سپس معلم اشکالات مربوط به درس گذشته دانش آموزان را پاسخ میدهد. اولین دانش آموزی که اشکال خود را رفع کند معلم دانش آموز بعدی برای رفع مشکلش خواهد بود. به نظر معلمان ژاپنی، تدریس معلم به تنهایی موجب کاهش یادگیری و یکنواخت بودن کلاس درس خواهد شد، اما بحث با دانش آموزان و کمک گرفتن از آنان در تدریس موجب تحریک شدن دانش آموزان و آموزش بهتر خواهد شد. تقریبا تمام دانش آموزان ابتدایی در مدرسه ناهار میخورند و هزینه آن به صورت مستقیم و یا غیر مستقیم توسط دولت تامین میشود ، البته این برنامه کاملا رایگان نیست. وعده های غذایی معمولا شامل نان یا برنج و شیر است. غذا با معلم در کلاس درس صرف میشود و صرف ناهار فرصتی را برای آموزش تغذیه، سلامت، عادات غذایی مناسب و رفتار اجتماعی فراهم میکند. بخصوص که اغلب دانش آموزان نیز مسئول خدمات ناهار و تمیز کردن هستند . پس ناهار مدرسه نیز یک ابزار آموزشی مهم است کلاس درس دانش آموزان ساده و بزرگ است و آنها برای دروس مختلف از کلاسی به کلاس دیگر منتقل نمیشوند، در کلاس خود حضور دارند و معلمان موضوعات مختلف را به آنان آموزش میدهند. البته برخی کلاسها مانند کلاس اقتصاد، موسیقی، کلاسهای علمی خاص و یا هر موضوعی که نیاز به میز بیشتر دارد برای یادگیری تغییر میکند. البته این سیستم دارای مزایا و معایبی نیز است، اما نتیجه نهایی آن تعلق خاطر دان آموز به کلاس خود و مدرسه بوده و در واقع همکلاسی ها مانند خانواده و محیط مدرسه مانند خانه آنان خواهد بود . نقش و وظایف آموزگاران در مدارس آموزگاران توسط ریاست هیات آموزش و پرورش در هر شهرداری انتخاب و تقریبا هر سه تا پنج سال از مدرسهای به مدرسه دیگر منتقل میشوند. ساعات کار معلمان در هر منطقه متفاوت است، اما معمولا ساعت کاری از 8 صبح آغاز و حدود ساعت 17 به پایان میرسد. در مقطع ابتدایی یک معلم تمامی موارد آموزشی را تدریس میکند، البته دروس تخصصی و موارد کاربردی و آزمایشگاهی مانند موسیقی یا هنر توسط معلم دیگری آموزش داده میشود. معلمان جایگزین در مدارس ابتدایی ژاپن وجود ندارند. وقتی معلم غایب است، معمولا دانش آموزان از خود مراقبت میکنند. معلم یا مدرسه اغلب مراقب دانش آموزان کلاسهای اول و دوم هستند، اما کلاس های سوم، چهارم، پنجم و ششم اغلب بدون نظارت مدت زیادی به آرامی به کار خود ادامه میدهند. کلاس درس متعلق به دانش آموزان است و حتی معلم در کلاس درس هم میز ندارد. اتاق معلمان مکانی برای برنامه ریزی درسی و رفع فشار کاری است. دانش آموزان بدون اجازه به اتاق معلمان وارد نمیشوند البته به شرایط مدرسه نیز بستگی دارد. اتاق معلمان مکانی برای تعامل و همکاری بوده و جلسات صبحگاهی فرصتی برای ارائه اعلامیه ها و دیگر رویدادها را فراهم میکند، در نتیجه تمامی پرسنل از آخرین حوادث، مشکلات و نگرانیها آگاه میشوند. شاید در ابتدا با توجه به فرهنگ خودمان اتاق معلم به نظر ما کمی عجیب و غریب باشد، اما در مکانی با این روش استرس دانش آموزان با حضور در اتاق معلم کاسته شده و دانش آموزان گاهی با اجازه و بدون اجازه به آنجا رفت وآمد میکنند، حس کنجکاوی آنان کمتر شده و به راحتی مشکلات خود را با معلمان رفع میکنند. هر معلم طی سال تحصیلی به خانه دانش آموزان رفته و با والدین دانش آموزان ملاقات میکند.
مواد آموزشی
در کلاسهای اول و دوم آموزش زبان ژاپنی، ریاضیات، مهارتهای زندگی )سیکاتسو، ترکیبی از علوم و مطالعات اجتماعی(، موسیقی، هنر (نقاشی و صنایعدستی)، تربیتبدنی، اخلاق (dotoku) و فعالیتهای ویژه (tokubetsu katsudo مانند فعالیتهای خانهداری و غیره ) آموزش داده میشود. در کلاسهای سوم و چهارم، مطالعات علمی و اجتماعی جایگزین سیکاتسو میشود و sogoteki na gakushu )مطالعات یکپارچه( به برنامه درسی اضافه میشود. در کلاسهای پنجم و ششم، اقتصاد در خانه (پخت و پز، دوخت و غیره) آموزش داده میشود. دانش آموزان ژاپنی هنرهای ژاپنی مانند شودو و هایکو را نیز آموزش میبینند. هایکو نمونهای از اشعار ژاپنی حدود 400 سال پیش است. “فعالیتهای ویژه” مدارس و آماده شدن برای مراسم مدرسه نیز بر توسعه شخصیت، تلاش و همکاری گروهی میافزاید دستورالعملهای دوره آموزشی بر اساس برنامه های آموزشی مدرسه که توسط وزارت آموزش و پرورش، فرهنگ، ورزش، علم و فناوری تعیین شده ارائه میشوند. هر مدرسه موظف است دستورالعمل جداگانه ای برای هر مرحله از آموزش مهدکودک ، مدرسه ابتدایی، دوره متوسطه اول و دوم اجرا کند. این دستورالعمل همچنین تعداد واحدهای مورد نیاز برای هر منطقه در هر موضوع و نحوه به دست آوردن آن را مشخص میکند.
کتابهای درسی
ناشران خصوصی کتابهای درسی را بر اساس رهنمودهای دورههای آموزشی تدوین میکنند و کتابهای درسی توسط وزارت آموزش و پرورش، فرهنگ، ورزش، علم و فناوری تایید میشوند. کتابهای آموزشی تحصیل اجباری در دوران ابتدایی و متوسطه اول رایگان توزیع میشوند. کتابهای درسی دانش آموزان و متون جدید توسط هیات مدیره مدرسه یا مدرس هر سه سال یکبار از لیست وزارت آموزش وپرورش و کتابهای تایید شده که توسط وزارتخانه منتشر شده است انتخاب میشوند. کتابهای درسی کم حجم و کاغذی هستند تا به آسانی توسط دانش آموزان حمل شوند. زمان یکپارچه تحصیلی زمان برای هر درس سه ساعت در هر هفته برای کلاسهای سوم تا ششم تعیین شده است. هدف از این برنامه اجازه برنامه ریزی به مدرسه برای ایجاد فعالیتهای آموزشی بر اساس شرایط جامعه، مدرسه و دانش آموزان است.همچنین تدریس دروس بین المللی، مطالعات رایانه، مطالعات محیطی و خدمات مراقبت و سلامت گنجانده شده است.
ارزیابی دانش آموزان
عملکرد دانش آموزان در هر سه ماهه بر اساس معیارهای هر مدرسه ارزیابی میشود. روشهای ارزیابی معلمان متفاوت است، اما بسیاری از معلمان دانش آموزان خود را به طور جامع و بر اساس آزمونهای درسی و رفتار روزانه در کلاس ارزیابی میکنند. دانش آموزان به طور سنتی دارای سه نمره “عالی”، “خوب” و “نیاز به تلاش بیشتر” هستند. در سالهای اخیر این روند برای ارائه جزئیات بیشتر با هر دو مقیاس عددی و ارزیابی توصیفی صورت گرفته است.
فعالیتهای فوق برنامه
فعالیتهای فوق برنامه از کلاس چهارم آغاز میشود و شامل بسکتبال، پخت و پز، دوخت، بازی، نرم افزار، علوم و… است. بسیاری از مدارس پس از اتمام ساعات درسی آموزش سرگرمی و مهارت دارند، چون اگر این مواد آموزشی به طور روزانه در مدرسه تدریس شوند وقت زیادی از کلاس روزانه را به خود اختصاص میدهند.
آموزشهای منزل
معلمان مدارس ابتدایی روزانه با تدریس خود به بچه ها آموزش میدهند که عادتهای مطالعه خوب را در خانه انجام دهند. کودکان هر روز تکالیف درسی خود را بر اساس موضوع آموزشی انجام میدهند اما تکالیف آنان متفاوت است و ممکن است شامل کار در منزل مانند شستن کفشها و یا مرتب کردن لوازم شخصی باشد. برای زمان تعطیل نیز تمامی فعالیت دانش آموزان تحقیقی و به صورت گزارش در کلاس ارائه میشود.
سازمان دانش آموزان
در مدارس ژاپنی، هر کلاس به چند گروه پنج یا 6 نفره تقسیم میشود و دانش آموزان در این گروهها فعالیتهای گروهی از جمله مطالعه گروهی در طول کلاسها، تمیز کردن کلاس، خدمات ناهار و غیره دارند. آنها معمولا به گروه کار کوچک سازماندهی میشوند و کارکردهای علمی و انضباطی دارند. نظم و انضباط نیز در مدارس ابتدایی ژاپن حائز اهمیت بوده و لباس و عملکرد دانش آموز در کلاس کنترل میشود. کودکان در سراسر دنیا حدود 26 تا 33 حرف یاد میگیرند، اما کودکان ژاپنی 1006 حرف kanji را آموزش میبیند و تا سن 16 سالگی و بعد از اتمام دوران تحصیل اجباری 1130 حرف را فرا میگیرند.
Kanji دو نوع الگوی آوایی hiragana و katakana دارد که هر یک حدود 46 حرف با هجا شامل حروف صامت و صدادار دارند. آموزش ترکیب خاص نقاط و تغییر در علامتگذاری صداهای اصلی برای بیان صداها در زبان امروزی ژاپن ضروری است . hiragana و kanji در کلمات معمول ژاپنی استفاده میشود. و Katakana برای نوشتن و معرفی کلمات از دیگر زبانها، مکانها، صداها و صدای جانوران کاربرد دارد و الفبایی واقعا پیچیده است. کودکان طی 6 سال دوره ابتدایی الفبای ژاپنی و دیگر موارد مورد نیاز برای ادامه تحصیل را آموزش میبینند و در دورههای بعدی آموزشی در مقاطع بعد زبانهای دیگر را فرا گرفته که موقعیتی برای ادامه تحصیل در مقاطع بالاتر در دیگر کشورها ایجاد میشود. کودکان در دوره ابتدایی دروس روزانه kokugo و حدود 1000 رسمالخط ژاپنی kanji را آموزش میبینند که برای ادامه تحصیل در مقاطع بالاتر در ژاپن ضروری است. البته برای افرادی که قصد ادامه تحصیل در دانشگاههای خارج از ژاپن را دارند، آموزش در مدارس ابتدایی بین المللی گزینه مناسبتری خواهد بود.
پیش دبستانی و مراقبت روزانه
آموزش اولیه دوران کودکی در خانه آغاز میشود. به همین منظور کتابها و برنامه های تلویزیونی متعددی برای کمک به مادران برای آموزش فرزندانشان وجود دارد. بسیاری از آموزشهای خانگی به شیوه های تدریس در مدرسه، رفتار اجتماعی مناسب و ساختار بازی بوده و مهارتهای کلامی و محاسباتی نیز موضوعات محبوبی برای آنان هستند . والدین متعهد به آموزش اولیه هستند و اغلب فرزندان خود را در پیش دبستانی ثبت نام میکنند آموزش پیش دبستانی یعنی انتقال بسیاری از کودکان از خانه به مدرسه رسمی است. زندگی کودکان در خانه منفرد بوده و پیش دبستانی به سازگاری کودکان با زندگی گروهی مدرسه و سپس زندگی در جامعه کمک میکند.
واقعیتهای جالب در مورد سیستم آموزشی ژاپن
سیستم آموزشی ژاپن از موفقترین سیستمهای آموزشی دنیا است به طوریکه هیچ فرد بیسوادی در این کشور وجود ندارد. دانش آموزان دبیرستانی ملزم به پوشیدن لباس فرم هستند. ناهار در مدارس ابتدایی و دبیرستان عمومی در منوی استانداردی تهیه شده و در کلاس درس صرف میشود. به این ترتیب، دانش آموزان و معلمان میتوانند روابط بهتری در هنگام غذا خوردن با یکدیگر داشته باشند.دانش آموزان در ژاپن در کلاسهای خود به موقع حاضر شده و غیبت ندارند آنها احساس تعلق خاطر به مدرسه دارند و هرگز احساس ناخوشایند و دوست نداشتن ندارند . بر اساس آمار 85 درصد دانش آموزان در ژاپن در مدرسه احساس خوشحالی دارند و حدود 91 درصد از دانش آموزان ژاپنی گزارش دادند که هرگز سخنان آموزگاران را در طول زندگی خود نادیده نگرفته اند.دانش آموزان به طور متوسط 235 دقیقه در هفته کلاس ریاضی (به طور متوسط در کشورهای دیگر دقیقه 218 ) دارند و کلاسهای زبان و علوم کمتر از 205 و 165 دقیقه در هر هفته (در سایر کشورها میانگین 215 و 200 دقیقه) است. تعداد زیادی از دانش آموزان ژاپنی بعد از مدرسه در کارگاه های آموزشی شرکت میکنند تا بتوانند مهارتهای بیشتری یاد بگیرند و بعضی از این کارگاهها در خانه یا محل دیگری غیر از مدرسه برگزار میشود آموزش ابتدایی برای ژاپن بسیار مهم است. تحقیقات نشان میدهد دانش آموزانی که در دوره پیش دبستانی مشغول به تحصیل هستند در سن 15 سالگی عملکرد آموزشی بهتری دارند. بنابراین تعجب ندارد که 99 درصد کودکان ژاپنی آموزشهای پیش دبستانی را فرا میگیرند. دانش آموزان ژاپنی تقریبا هرگز درکلاسهای دوره ابتدایی، متوسطه اول یا متوسطه دوم مردود نمیشوند.سال تحصیلی حداقل 210 روز قانونی دارد، اما بیشتر شوراهای مدارس محلی برای جشنوارههای مدرسه، جلسات ورزشی و مراسم با اهداف آموزشی غیر آکادمیک، به ویژه برای تشویق همکاری با مدرسه حدود 30 روز دیگر به این میزان اضافه میکنند که در نتیجه با توجه به زمان اختصاص داده شده به این فعالیتها و نیم روز مدرسه در روز شنبه تعداد روزهای اختصاص داده شده به آموزش حدود 195 روز در سال است.تقریبا تمام مدارس دارای سیستم دسترسی به متخصصان بهداشت هستند. همچنین تقریبا 90 درصد مجموعه ورزشی و 75 درصد آنها دارای استخر شنا هستند.در کشور ژاپن اتوبوسهای مدرسه وجود ندارد و دانش آموزان مسیر منزل تا مدرسه را با پیاده روی و دوچرخه سواری طی میکنند.هر دانش آموز در مدرسه دارای قفسهای برای کفش در ورودی مدرسه است و کتابها و دیگر لوازم دانش آموز در کلاس همراه وی است. علاوه بر کفشهای معمولی دانش آموزان در مدرسه به یک جفت کفش ورزشی نیز نیاز دارند. دانش آموز قبل از ورود به مدرسه به دلیل طولانی بودن زمان مدرسه (هشت ساعت) باید کفشهای خود هنگام ورود با یک جفت کفش راحتی تعویض کند. مدارس ژاپن سرایدار ندارند و خود دانش آموزان ساختمان مدرسه را تمیز می کنند و زمان خاصی به این امر اختصاص داده شده است. در زمان این فعالیت موسیقی نواخته میشود تا احساس خوبی در دانش آموزان ایجاد شود . این روش تجربه خوبی برای اموختن مسئولیت در کودکان ایجاد خواهد کرد. مدارس ژاپن دو جشنواره اصلی طی سال تحصیلی دارند که شامل جشنواره ورزشی و جشنواره فرهنگی است.جشنواره ورزشی در اواخر تابستان برگزار میشود و یک روزه و یا دو روزه است. این مسابقات شامل دو استقامت، پرش و سایر رویدادهای دیگر و فرصتی عالی برای رقابت و پیوستگی گروهی است جشنواره فرهنگی نیز رویدادی با هدف استفاده از نتایج یادگیری روزانه برای افزایش انگیزه است. همچنین با نام نمایشگاه زندگی روزانه، نمایشگاه یادگیری و جشنواره مدرسه شناخته میشود. همچنین تجهیزات گرمایی و سرمایشی مدارس ژاپن با دیگر کشورها متفاوت است. واحدهای گرمایش وخنک کننده در اتاق معلمان شاید وجود داشته باشد البته به معنای خاص بودن آسایش نیست. مدارس به طور کلی اجازه استفاده از AC را تا اول ژوئیه ندارند.این شرایط از سال 2005 برای کاهش میزان مصرف برق در ژاپن در تابستان اجرا شده است.استفاده از وسیله گرمایشی نیز در هر کلاس درس به شکل چراغ نفتی است و نیازمند باز کردن پنجره هاست وهدف از این پنجره باز کاهش عوامل بیماریزا، میکروبهای سرماخوردگی و آنفلوانزای خوکی است.
راز موفقیت کودکان ژاپنی
هر چند انتقادات زیادی به سیستم آموزشی ژاپن وارد شده است، اما برخی از کشورهای اروپایی نیز از این سیستم پیروی میکنند اما چرا کودکان ژاپنی موفق هستند؟ اصلیترین عامل در این مورد وابستگی مادر و فرزند از بدو تولد است و چگونگی پرورش و آموزش کودکان ژاپنی توسط مادر تا ورود به مقطع تحصیلی است.در تحقیقات صورت گرفته مشخص شده بسیاری از کودکان در سن مدرسه بسیار دلیر، کنجکاو و خود کفا بوده و مهارت های غیرشناختی در آنان ارتقا یافته است، در نتیجه این خصوصیات اخلاقی به اجتماعی شدن کودکان کمک کرده و از یاس و ناامیدی پیشگیری می کند. از دیگر ویژگی های برجسته سیستم آموزشی ژاپن کاهش استرس دانش آموزان و افزایش احساس شادی در آنان است. افزایش مهارتهای غیرشناختی مانند پشتکار، خودکنترلی، کنجکاوی، دیانت و اعتماد به نفس نیز موجب میشود. کودک ژاپنی بیش از 10 ساعت در هفته تمرین ریاضی داشته باشد و از تکالیف خود خسته نشود و احساس نارضایتی نکند. پس دلایل موفقیت به IQ بالا ربطی ندارد و مهارتهای غیرشناختی راز موفقیت است. از دیگر موارد سیستم آموزشی ژاپن “هویت گروهی” است. یعنی شما با کلاس خود همراه هستید و با کلاس خود فارغ التحصیل میشوید و هیچ تبعیضی بین دانش آموزان وجود ندارد. طی سالهای تحصیلی از مهدکودک تا دانشگاه ژاپنی ها خوشحال و سالم هستند.
تهیه مقاله و تایید توسط: سرکار خانم رحمانی (معلم پایه سوم)