نظام آموزش مجازی به سیستمی گفته می شود که دانش۔ پژوهان و اساتید از طریق آن بتوانند بدون حضور فیزیکی در کلاس درس همه امور مربوط به تحصیل و آموزش را انجام دهند. چنین سیستمی، در واقع، به این معنی است که دانش پژوهان و اساتید می توانند بدون محدود شدن به زمان یا مکان خاصی در کلاس درس حاضر شوند و از امکانات آموزشی استفاده کنند. هر دانش پژوه از طریق اینترنت ثبت نام می کند و در کلاس درس حاضر می شود و در آموزشگاه مجازی امتحانات خود را می دهد و از نتایج آنها آگاه می شود. در هر لحظه و در هر مکانی می تواند با استاد خود ارتباط برقرار و یا از آرشیو سوالات امتحانی، و کلاسهای برگزار شده استفاده کند.
مفهوم آموزش مجازی
کلمه «مجازی» گرفته شده از واژه لاتین virtualis یا کلمه فرانسوي virtuel به معنی پتانسیل بالقوه است؛ یعنی چیزی که واقعی نیست، ولی امکان تحقق دارد. یک شی مجازی از نظر فیزیکی واقعی نیست، ولی خصوصیات ماده مورد نظر را دارد یا به عبارت دیگر، نمایشی از آن شیء است. پس می توان گفت که یک شیء مجازی وجود دارد، ولی قابل لمس نیست .
به همین ترتیب آموزش مجازی نماینده الکترونیکی آموزش واقعی با همان مشخصه ها و ویژگیهاست. این خصوصیات از طریق کامپیوتر و ابزارهای فناوری اطلاعات تحقق می یابند، پس وجود دارند اما قابل لمس نیستند
آموزش مجازی از قدرت شبکه های کامپیوتری، تکنولوژیهای اینترنت، شبکه های ماهواره ای و علوم جدید دیجیتالی بهره می برد و در اصل هنر استفاده از تکنولوژی شبکه ها به منظور طراحی، انتخاب، تحول و اداره فرایند آموزش است
آموزش مجازی تحصیل و استفاده از دانش توزیع شده و در اصل تسهیل یافته از طریق وسایل الکترونیکی مانند اینترنت، ماهواره، نوارهای سمعی بصری، تلویزیون و … می باشد.
اصطلاح آموزش مجازی گستره وسیعی از کاربردها و فرایندها را دربر می گیرد.
عبارات مترادف با آموزش مجازی عبارت اند از:
یادگیری الکترونیکی، یادگیری از راه دور، تحصيل از راه دور، یادگیری توزیعی، یادگیری مبتنی بر اینترنت، یادگیری شبکه ای، آموزش مبتنی بر کامپیوتر، دروس دیجیتالی، درسهای بهنگام ، یادگیری زنده (On line Learning) آموزش مبتنی بر وب و یادگیری سیار .
این واژه ها همگی از یکدیگر سخن می گویند. ولی همان طور که اردن و ویگن معتقدند «یادگیری الکترونیکی زیر مجموعه «یادگیری از راه دور»، «یادگیری زنده»، زیر مجموعه «یادگیری الکترونیکی» و «یادگیری مبتنی بر کامپیوتر» به عنوان زیر مجموعه یادگیری زنده مطرح هستند.
مؤلفه های راه اندازی نظام آموزش مجازی مطالعات تطبیقی و مرور متون آموزش مجازی نشان می دهد أهم مؤلفه های راه اندازی نظام آموزش مجازی عبارت اند از:
١. زیر ساخت فناوری: مشتمل بر سیستمهای زیربنایی مخابرات ( فيبر نوری، گیرنده های ماهواره ای، میکرو- پردازشگرها و غیره )، شبکه های اینترنت، سرویس دهندگان خدمات اینترنتی، اتصال سیستمهای آموزشی به سیستمهای شبکه ای، و …
۲. زیر ساخت انسانی: راه اندازی نظام آموزش مجازی مستلزم کارکنان فنی و پشتیبانی، طراحان فنی و آموزشی، اعضای هیئت علمی، دانشجویان، برنامه ریزان و مدیران به عنوان کاربران و بازیگران اصلی نظام آموزش مجازی است. همچنین داشتن دانش گسترده ای از مهارتها (آشنایی با کامپیوتر، استفاده از پردازشگرهای کلمه، سیر علمی در وب به جای وب گردی بی هدف، آشنایی با نرم افزارهای چند رسانه ها، عیب یابی و عیب زدایی و … )، و نگرشهای جدید، تغییر ذهنیت و برداشت کلیه عوامل دست اندرکار و بازسازی نقشها، روابط و روشهای انجام کار امری ضروری است.
٣. زیرساخت پداگوژیکی: تغییر پارادایم یاددهی و یادگیری، تغییر از آموزش کنترل شده کلاسی به سیستم یادگیری خودسرعتی فارغ از محدودیتهای زمانی و مکانی، سبکهای آموزشی جدید (همزمان و غیر همزمان)، اکولوژی جدید پداگوژیکی، حرکت از استاد محوری به دانشجو محوری، تغییر از تمرکز بر یادگیری به جای تمرکز بر یاددهی، روشهای نوین آموزش و ارزشیابی و.
4. زیرساخت فرهنگی، اجتماعی، و ارزشی: اشاعه فرهنگ نتوکراسی (اینترنت گرایی)، تربیت شهروند جهانی با حفظ ارزشهای ملی و بومی، توجه به شکاف دیجیتالی و تلاش برای توزیع عادلانه یادگیری و آموزش، آداب و رسوم شبکه ای، تغییر نقش اجتماعی آموزش عالی، رواج فرهنگ پداگوژیکی جدید استقلال و خودگردانی دانشجو) | به عنوان فرهنگ سازمانی غالب در محیطهای یاددهی و یادگیری.
5. زیرساخت اقتصادی: تجارت الکترونیکی، درآمدزایی، روشهای نوین تخصیص منابع و بودجه مدلهای جدید تأمین منابع، بازاریابی و گسترش بازارهای آموزشی، اقتصاد بدون واسطه، بازده سرمایه گذاری، اقتصاد | کلان، بازده غیر مستقیم (گسترش انتخاب از نظر موضوع درسی، استاد، رسانه، قیمت، سرعت، سبک یادگیری
6. زیرساخت مدیریت و رهبری: مدیریت دانش تأکید بر یادگیری سازمانی به جای یادگیری فردی، گسترش راههایی برای سهیم شدن و انباشته شدن دانش دریک سازمان و دستیابی به تخصص و مهارت کارکنان و تبدیل آن به شکلی که به آسانی در دسترس افراد دیگر نیز باشد)، اتخاذ راهبرد دوجانبه رقابت و همکاری، راهبردهای جدید مدیریت و رهبری از جمله مدیریت مشارکتی، مدیریت پیش کنشی، پویا و آینده پژوه، رویکردهای بین المللی و جهانی نگریستن به مسائل سازمانی، تدوین سیاستها و خط مشيها و قوانین اجرایی آموزش مجازی در زمینه های مختلفی چون حجم کاری، روش استخدام و جذب اعضای هیئت علمی، اعتبار سنجی و صدور جواز، مسائل مالکیت معنوی، استانداردهای کیفی و کمی، تضمین کیفیت و اصالت و اعتبار اطلاعات، اقدامات امنیت الکترونیکی، سیاستهای کاربرد قابل قبول و …. (همان، ۱۷).
7. زیرساخت اداری و نظام پشتیبانی: نظام اداری الکترونیکی و بدون کاغذ، نظام پشتیبانی سازمانی، آموزشی و فنی برای دانشجو، استاد و کارکنان، دسترسی به منابع و خدمات دیجیتالی و …
منابع و امکانات لازم برای استقرار نظام آموزش مجازی
برای استقرار نظام آموزش مجازی وجود ساختار (شبکه، نرم افزار و سخت افزار فضای واقعی آموزشی اما بسیار محدود منابع کالبدی محتوای دیجیتالی، نیروی انسانی ماهر و متخصص و منابع مالی ضروری است. در این میان نقش نیروی انسانی ماهر و متخصص که بتواند چرخ آموزش مجازی یک مؤسسه آموزشی را به حرکت در آورد جدی و برجسته است .
بازیگران اصلی محیط یادگیری مجازی، فراگیران و معلمان هستند.
دانشجویان دوره های آموزش مجازی باید نقش فعالی در کلاس درس داشته باشند. نگرش، مهارت و پایبندی دانشجویان، معیارهایی هستند که تعیین کننده هستند. دانشجویان مجازی باید خود انگیخته مسئولیت پذیر، پذیرنده تفکر انتقادی و مایل به انجام دادن کار گروهی باشند. همچنین مهارتهای ارتباطی و تجربه کار با فناوری مهم است.
نقش معلم نیز در این محيطها از انتقال دهنده اطلاعات به تسهیل کننده، ناظر و طراح آموزشی تغییر می یابد و از آنجا که نظام آموزش مجازی به مربیان با تجربه نیاز دارد؛ استفاده از چنین افرادی مستلزم حفظ جایگاه حرفه ای آنها و امکان شرکت در جلسات علمی، انجام پژوهش و تألیف و قدردانی و پاداش در قبال افزایش حجم کاری آنهاست.
به علاوه، از آنجایی که در محیطهای یادگیری مجازی معلمان باید از رویکردهای یاددهی و یادگیری جدید استفاده کنند، لذا کیفیت برنامه ها تا حد زیادی به آموزش و پشتیبانی آنان بستگی دارد. مربیان به آموزشهای ویژه ای برای تدریس آنلاین نیاز دارند. اجرای محیطهای یادگیری مجازی مستلزم توانایی مربیان در جنبه های فناوری و سازمانی و همچنین مهارتهای کاربرد روشهای آموزشی جدید است. آنها باید نحوه طراحی و تدوین درسهای آنلاین، نحوه ارائه آنها، و نحوه درگیر کردن فراگیران در فعالیتهای آموزشی را بدانند. معلمان آینده باید با فناوری و کاربرد آن در حوزه آموزشی آشنایی داشته باشند تا بتوانند از گستره کامل امکانات موجود برای سازماندهی آموزش و تدریس در این بافت مجازی استفاده کنند. حتی زمانی که کار به صورت مشترک و همکاری تیمی از متخصصان انجام می شود داشتن حداقلی از قابلیتها در زمینه آنچه دیگران انجام می دهند لازم است. در این بافت برخی مهارتهای نرم مانند کار کردن در تیمهای میان رشته ای اهمیت بیشتری می یابد و باید در آموزش معلمان و استادان مورد توجه قرار گیرد. بنابراین، سرمایه گذاری در آموزش سیستماتیک و همه جانبه معلمان، یکی از عناصر کلیدی در موفقیت این درسهاست.
اشاعه محیطهای یادگیری مجازی با توجه به مسائل سازمانی مسئله ای مهم است.
پل کوهن می گوید اشاعه فناوریها و استراتژیهای یادگیری الکترونیکی جدید مستلزم اجرای برنامه های توسعه حرفه ای و ساختارهای پشتیبانی سازمانی کامل است. باراجاس (Barajas) استفاده از استادان مشهور در کنار استادان نوآور جدید را راه حل مفیدی برای کمک به اشاعه نوآوریهای محیطهای یادگیری مجازی می داند. وی بر افزایش کار گروهی، که رویکرد سازمانی مناسبی برای پیشگیری از محرومیت و کناره گیری اساتید در محیطهای یادگیری مجازی است، تأکید می کند. برای ایجاد محیطهای یادگیری مجازی باید متخصصان پداگوژی، طراحی آموزشی، تهیه نرم افزار، پیکربندی سخت افزار، امکانات شبکه ای، و امور اداری مربوط به ثبت نام، حسابداری و غيره مشارکت داشته باشند
پیش شرطهای لازم دانشی و مهارتی برای فراگیران یادگیری مجازی شرکت کنندگان باید دانش کار کردن با وب (پست الکترونیکی، جستجو در اینترنت، موتورهای جستجوگر)، کتابچه راهنما، سازماندهی پوشه و فایلهایی که در یک سیستم عملی استاندارد استفاده می شود را داشته باشند.
علاوه بر آن، به آشنایی با طرح کلی دوره، برخی محتواها (یادداشتها ، راهنمای مطالعه و …) و برخی منابع و فعالیتهای یادگیری (لینکها، جستجوگرهای وب، مباحث بحث برانگیز) نیاز خواهد بود.
عوامل زیر بنایی لازم برای فراهم کردن زمینه ICT
الف) تأمین سرمایه لازم: اجرای یادگیری مجازی، هزینه ها و پیامدهای مالی زیادی در بر خواهد داشت. دو عاملی که باعث افزایش هزینه ها می شوند عبارت اند از : تدوین مواد آموزشی برای آموزش مبتنی بر رسانه ها، و هزینه های آموزش و باز آموزی کارکنان و اعضای هیئت علمی
استفاده روزافزون از «وسایل چندرسانه ای به این مفهوم است که نیازمند تجهیزات نرم افزاری و پیرامونی بسیاری هستیم. بنابراین، باید زیر بنای فرسوده آموزشها بیشتر تقویت شوند. زمانی خواهد رسید که با خرید رایانه های جدید، دیگر واگذاری رایانه قدیمی به سایرین خوشایند نیست. جنبه اقتصادی این روش کاملا مشخص است و بر وضع اقتصادی مؤسسات تأثیری قاطع خواهد گذاشت چه با ورود | رایانه های جدید، رایانه های قدیمی عملا به ابزاری کم مصرف و کم بازده تبدیل خواهند شد.
دو هزينه عمدهای که در این ارتباط وجود دارند عبارت اند از:| هزینه های سرمایه ای، و هزینه های عملیاتی، مانند دسترسی به شبکه و نگهداری تجهیزات
بنابراین یکی از عوامل زیر بنایی لازم برای فراهم کردن زمینه ICT ، سرمایه گذاری مالی است.
ب) تربیت کارکنان و کارمندان: کارکنان و کارمندان را باید از انجام دادن وظایف عادی معاف کرد تا برای موضوع مورد نظر تربیت شوند. سرمایه گذاری باید به گونه ای باشد که امکان پرداخت دستمزد مدرسان درسهای تخصصی رایانه ای و همچنین کارمندان | دیگر فراهم باشد. آنچه بیش از همه قابل تأمل است، این است که دانشجویان و کارمندان باید بتوانند به فناوری روز جهان دسترسی داشته باشند
علاوه بر این، فراهم آوردن امکانات ذیل نیز ضروری است :
– تغییرات لازم برای ایجاد تسهیلات فوری حتی خریدن مبلمان جدید برای دسترسی فیزیکی مناسب و برخورداری از بهداشت حرفه ای و رعایت استانداردهای ایمنی و برخورداری از تهویه هوای مناسب
– تهیه نیروی الکتریکی قابل اطمینان
– ایجاد تغییرات لازم در کلاس درس برای ارائه آموزش با | انعطاف بیشتر،
– تهیه بسته های آموزشی رایانه ای و رسانه های مکتوب چاپی، تهیه پوسترها و گزارشهای مصور
نتیجه گیری :
آموزش مجازی پیشرفته ترین نوع آموزش و جانشینی برای کلاسهای درس سنتی است که انعطاف پذیری و راحتی را در آموزش فراهم می سازد. اصطلاح آموزش مجازی گستره وسیعی از کاربردها و فرایندها را در بر می گیرد. عبارات مترادف با این اصطلاح عبارتاند از: یادگیری الکترونیکی، یادگیری از راه دور، تحصیل از راه دور، یادگیری توزیعی، یادگیری شبکه ای، یادگیری زنده، یادگیری سیار و. این واژه ها همگی از یکدیگر سخن می گویند
یکی از منابع استراتژیک و کلیدی نظام آموزش مجازی، نیروهای انسانی هستند که باید از دانش، مهارت و نگرش خاصی برخوردار باشند. مطالعات مزایای قابل توجهی را به طور کلی برای آموزشهای مبتنی بر کامپیوتر و به طور ویژه برای آموزشهای مجازی نشان داده اند. با وجود این باید در نظر داشت استمرار نظام آموزش مجازی مستلزم آمادگی در زمینه های مختلف است و باید عوامل مختلفی را در ارتباط با هم در نظر داشت.
تهیه کننده : سرکار خانم لاله مددی معاونت آموزشی
تایید کننده : جناب آقای مهدی ابراهیمی مدیریت محترم