زندگی و آثار میرزا محمدرضا کلهر

در این دوره با ورود صنعت چاپ به ایران نیاز بود تغییراتی در خط نستعلیق ایجاد شود. میرزا محمد‌رضا کلهر (۱۳۱۰-۱۲۴۵هـ .ق) با نبوغ خلاقانه و نوآوری بی‌نظیرش این نیاز را درک کرد و با اعمال تغییراتی در سبک میرعماد، پاسخگوی محدودیت‌های موجود در جامعه و نیاز زمان خود گردید. کلهر سبکی را به‌وجود آورد که تا امروز با نام مکتب کلهر (جدید) معیار و مدار خوشنویسی نستعلیق شده است. این مقاله به روش کتابخانه‌ای و با استفاده از منابع موجود، با تکیه بر زندگی و زمانه و سیاق معیشت میرزا محمد‌رضا کلهر، به نقش وی در ماندگاری و تکامل خط نستعلیق می‌پردازد.

میرزا چون در خط نستعلیق شهرت یافت،ناصرالدین شاه قاجار،که به تشویق هنرمندان تمایل داشت،وی را احضارکرد و نوازش نمود و گاهی نیز نزد او تعلیم می گرفت .

همچنین ناصرالدین شاه از میرزا خواست تا در وزارت انطباعات به کار کتابت مشغول شود،اما از آنجا که وی مردی آزادمنش بود ،نپذیرفت و در خواست شاه را که غیرمستقیم چندین بار از طریق رجالش بیان می شد ردکرد و فقط هنگامی که اعتمادالسلطنه (وزیرانطباعات) کتابتی رابه وی ارجاع می داد ،می پذیرفت وبه حق الکتابه ی آن قانع بود.

 میرزا تنها یک بار حاضر شد دردستگاه دولتی شغلی داشته باشد وآن هنگامی بود که ناصرالدین شاه به سفردوم خودبه خراسان می رفت ،میرزاهم که شوق زیارت آستان امام رضا(علیه السلام) راداشت پذیرفت تا با آنها همراه شود و در طول این سفرروزنامه«وقایع اردوی همایونی»وهمچنین روزنامه«وقایع اتفاقیه»راکتابت وباوسایلی که همراه داشت به چاپ سنگی نشرمی کرد.

میرزا علاوه بر آزادمنشی،مردی درویش منش وبی اعتنا به مال و منال دنیا بودوزندگی بسیارساده ای داشت.

به گفته عبدالله مستوفی درآمد میرزا از تعلیم چند شاگرد که به مجلس او می آمده اند و چند شاگرد دیگر که خودمیرزا به خانه آنها می رفته وچاپ نویسی تامین می شده که به ندرت در ماه 20تومان بوده است.

 ازدیگر اخلاقیات میرزا پاکدامنی،خوشخویی،بذله گویی،بلندی نظر،میهمان دوستی وهمچنین تدین وی بود،به طوری که نماز جماعت وغسل جمعه اش هیچ گاه ترک نمی شد وبه مرحوم«حاج شیخ هادی نجم آبادی» ارادت بسیار و با او معاشرت داشت. البته عبدالله مستوفی در کتاب خود خلقیات ویژه میرزارا نیز بیان می کند، مثلاً می گوید:«میرزا یک روز بی دلیل از آمدن[به خانه ی ما]سروازد. برادرم نزد اورفت وچون خلق وخوی میرزا در دستش بود و می دانست اصرار به خرج او نمی رود، به میل او رفتار کرده ،قرار گذاشت ما به مجلس مشق میرزا برویم…» و یا«یکی از چاپ نویسی های میرزاروزنامه شرف بود. آنها که مجموعه این روزنامه مصور را دارند، اگر دقت کنند می بینند که گاهی به خط دیگری است.سبب آن سروازدن میرزا از نوشتن روزنامه که بدون هیچ دلیل ،ازکتابت این روزنامه استنکاف می کرد تا بالاخره به قول خودش ،آقا میرزا فروغی(میرزامحمدحسین ذکاءالملک)مجدداً با هزار زحم او را وادار کارمی کرد»اما شاید میرزا به دلیل آن که افرادی خاطر ظریفش را مکدرمی کرده اند چنین رفتارمی کرده واو بی دلیل کاری را انجام نمی داده است.

میرزا بسیار هنر دوست و عاشق مشق بوده است؛ چنان که گفته اند جز پنج شش ساعتی که به خواب، و یکی دوساعتی که به عبادت و خوراک می گذشت، تمام وقتش را به مشق و تعلیم شاگرد می گذارنده است.

عبدالهو مستوفی می گوید: «طرز مشق کردنش منحصر به خودش بود؛ مثلاً یک هفته مشق دایره می کرد؛… بعد از آن مثلاً یک هفته مشق مد می کرد؛ خطوطی به بلندی دو سه سانتی متر موازی و پشت سر هم رسم می نموده.

این مشق را به مناسبت صدای قلم بر روی کاغذ، «خرت خرت» موسوم کرده بود.

 میرزا برای مشق کردنش خود را محصور وضعیت نمی کرد-چنان که می دانیم، خوشنویسان معمولاً برای آفریدن آثار خود، وضعیت و فضای خاصی اختیار می کنند؛ مثلاً حتماً با اسباب و وسایل مخصوص خود کار می کنند و در مکانی مانوس می نشینند؛ به گونه ای که اگر این شرایط نباشد، خوشنویس نیز دچار مشکل می شود – در واقع، میرزا در هر وضعیتی، حتی در سفر (مثلاً سفر خراسان) و حتی با مرکب غلیظ چاپ به هنر آفرینی می پرداخت.   مرکز قلم میرزادر نستعلیق، در کتابت و مشقی بوده است. او در نوشتن، آن قدر قدرت داشت که تمام کلمه را بدون براشتن قلم از روی کاغذ می نوشت که در چاپ نویسی این کار لازم بوده است. البته او شکسته نستعلیق و تعلیق را نیز خوب می نوشته است؛ اما گویا ابهت کلمات و قواعد نستعلیق باعث شده که او زیاد به شکسته نویسی نپردازد. از میرزا چلیپا کمتر دیده شده و آثاری که رقم صریح او را داشته باشد نیز کم است. این شاید که به سبب طبع بلند وی بوده که قطعه یا سیاه مشقی که رقم داشته باشد، از ایشان موجود نیست و تنها اثر او که رقم دارد یک نسخه «فیض الدموع» است.

میرزا به شعر و شاعری نیز علاقه داشته و معانی شعر را خوب می فهمیده است. او شعر نیز می گفته و معروف است که هزار و پانصد بیت شعر دارد. میرزا در مجلس مشق از سیاست نیز صحبت می کرده و بی پروا از شاه و دولت انتقاد می کرده است؛ چنان که عبدالهک مستوفی می گوید: «درمجلس مشق خود، از سیاست حرف می زد و از رفتار حکومت، بدون هیچ پرده پوشی، آنچه را مخالف تصور می کرد نقادی می نمود.»   میزا رضا کلهر به تاریخ محرم الحرام سال 1310 قمری، در بازگشت از سفر مشهد، به مرض وبا، که آن روزگار در تهران بیداد می کرد، درگذشت. سن او در هنگام وفات، 65 سال بود. مرحوم حاج شیخ هادی نجم آبادی و جمعی از اصحابش، در آن شرایط سخت، او را غسل داده، کفن و دفن کردند و پیکرش رادر میدان حسن آباد تهران (محل آتش نشانی کنونی) ، که سابقاً قبرستان بوده است، به خاک سپردند. روانش شاد.

یکی از مهم ترین تحولات زمان قاجار، ورود صنعت چاپ سنگی به کشور بود که تاثیر بسیاری زیادی بر جامعه فرهنگی آن زمان گذاشت و قدم های نخست تبدیل جامعه سنتی ایران به جامعه ای صنعتی با ورود این صنعت برداشته شد. در واقع، متحول شدن سطح فرهنگی کشور، پیدایش مدارس جدید و این که کتاب و کتابت می بایست در دسترس همگان قرار می گرفت و همچنین چاپ و چاپ نویسی روزنامه و مطبوعات عواملی بودند که نیاز جامعه را به صنعت چاپ کاملاً نشان می دادند. در این شرایط، خوشنویس ناچار بود که به تندی کار کتابت را برای چاپ (مثلاً روزنامه) آماده سازد.