مقدمه
انسان در ادوار گوناگون زندگی ، چه در دورة خردسالی و نوجوانی و چه بزرگسالی و پیری ( اعم از زن و مرد ) در معرض ارتکاب فساد و شر و بدی قرار داشته و همواره خطر رفتارهای ناستودة اخلاقی وی را تهدید می کند.
موجودی چون انسان ـ که از لحاظ شرافت و کرامت در تارک همه مخلوقات و پدیده های متنوع هستی قرار دارد و موقع و مقامی در خور را احراز کرده ، کمال نسبی برخوردار است ، لذا هرگز نمیتواند خویشتن را از صفات و افعال ناستوده ، تبرئه نموده و به اصطلاح تزکیه نفس نماید:
« من خویشتن را تبرئه نمی کنم زیرا آدمی ، انسان را سخت به کار بد وا می دارد و بدان فرمان می دهد . » (سوره یوسف آیه 53 )
پس بشر از لحاظ پاکی و ناپاکی و ارتکاب خیر و شر ، در درجات نسبی و مراحل متفاوت کمال و نقص قرار دارد. در موضوعات مربوط به تربیت کودکان تنبیه بدنی از مباحثی است که موجب اختلاف نظر بین طرفداران و مخالفان تنبیه بدنی در امر تربیت گردیده است. عده ای از علمای تعلیم و تربیت با تکیه بر علوم روان شناسی تنبیه را روشهای خشن و نامطلوب توصیف کرده و با توجه به مشکلات و زیانهای ناشی از این روش توصیه نموده اند تا هرگز به عنوان یک شیوة آموزشی مورد استفاده قرار نگیرد زیرا :
1- موقتی بودن اثر تنبیه در کاهش رفتار نامطلوب
2- ایجاد انزجار و نفرت در تنبیه شونده نسبت به تنبیه کننده
3- ایجاد روحیه پرخاشگری در تنبیه شونده
4- کودکان را ترسو به بار می آورد و به وسیله تنبیه شخصیت کودک در هم شکسته می شود.
در برابر این گروه دسته دیگری قرار دارند که تنبیه را امری واجب برای رشد و یادگیری کودک دانسته و آنرا لازم و ضروری می دانند واقعیت این است که هر کدام از نظرات ارائه شده از سوی موافقین و مخالفین چهره ای از حقیقت را داراست و نفی و اثبات مطلق هر یک به تنهایی می تواند به انکار بدیعیات امور ملموس بیانجامد. با این همه آشنایی با تعریف و مفهوم تنبیه از دیدگاه روان شناسی و علمای تعلیم و تربیت ، بهتر است گفته شود که تنبیه عبارت است از اعمال محرک آزار دهنده به دنبال یک رفتار نامطلوب برای کاهش احتمالی آن رفتار. در نظام تربیتی اسلامی اصل تنبیه به معنی سازندگی و هدایت کنندة کودکان یعنی دادن آگاهیهای لازم و روشنگری و وعظ با تکیه بر فطرت.
لذا با درک این مطلب و احساس مشکل فوق الذکر ، این سئوال مطرح می شود که با توجه به سفارشات دینی و نتایج تحقیقاتی علمای تعلیم و تربیت و همچنین داشتن منع قانونی ، چگونه است که این روش خشن همچنان در خانه ها و مدارس ادامه دارد. این تحقیق در جستجوی یافتن پاسخ معقول برای سئوال مذکور می باشد.
بیان مسئله
معلم می کوشد تا با اتخاذ روش ها و تدابیر خاص معلمی رفتارهای کودکان را در جهت خاص شکل دهد. برای این منظور و یا تغییر رفتار به اتخاذ شیوه های متعددی نیازمند است از این جمله این شیوه ها ارائه الگوی پند و موعظه ، تشویق ، تنبیه و غیره می باشد . روشهای تربیتی که به کودکان اتخاذ می شود از اهمیت خاصی برخوردار است.
روشهای نادرست تربیتی از قبیل : توهین ، سرزنش ، عدم ارائه محبت و تنبیه بدنی موجب عدم ارضای نیازهای اساسی کودک از قبیل احساس امنیت ، احساس ارزشمندی بودن ، احساس اعتماد به نفس و احساس استقلال خواهد شد.
در مقابل عدم ارضای این گونه نیازهای اساسی موجب عدم تعادل در وجود او شده و رشد همه جانبه به خصوص رشد روانی و معنوی او را مختل می کند و از او انسانی با رفتارهای نامتعادل و ناهنجار می سازد. که هم در زندگی فردی مشکلات فراوان دارد و هم در زندگی اجتماعی ناموفق است چنین افرادی در جامعه دست به انواع بزهکاریها می زنند . و علاوه بر ایجاد هزینه های مختلف که صرف رسیدگی به امور آنان میشود امنیت و آرامش و آسایش را از جامعه سلب می کنند و به لحاظ چنین مضراتی که مدل اتخاذ شیوه ها ی نادرست است رفتار تنبیه شده پس از مدتی همچنان در فرد باقی می ماند که عامل تنبیه کننده حاضر و ناظر است . در حال کمون باقی می ماند ولی به مجرد اینکه عامل تنبیه تضعیف شده و یا از میان رفت آن رفتار مجدداً ظاهر میگردد.
از عوارض جانبی نامطلوب تنبیه این است که احساس ناخوش آیند حاصل از تنبیه در لحظه تنبیه شدن از طریق شرطی شدن کلاسیک با شرایط تنبیهی و شخصی یا اشخاص تنبیه کننده تداعی می شود و سبب انزجار تنبیه شونده از معلم یا تنبیه کننده می گردد.
مشکل دیگر استفاده از روش تنبیه آن است که تنبیه کردن امر مسری است . روانشناسی تربیتی با شواهدی نشان می دهند کسانی که شاهد تنبیه شدن افراد توسط دیگران بوده اند در مواقع دیگر خـود بـه تنبیـه کسـانی دیگـری اقـدام کـرده انـد. و دانش آموزان تنبیه شده بعداً شده بعداً تنبیه کننده از آب در آمده اند. بنابرین معلمی که در حضور جمع ، دانش آموزان را تنبیه می کند به آنها آموزش پرخاشگری میدهند.
بارها مشاهده شده است که کودکانی که مرتباً از پدر و مادر و آموزگار خود کتک میخورند در غیاب آنها به کتک زدن فرزندان کوچکتر می پردازند. در آزمایش بر روی حیوانات ، نشان داده شده است که بر اثر ضربه الکتریکی بر حیوانات آنها را به جان همدیگر می اندازد و به هم رفتار خصمانه انجام می دهند.
از نظر اسکینر راههایی وجود دارد که مدام برای احتراز از تنبیه به آن متوسل میشوند . شخص ممکن است به عوض انجام رفتار که تنبیه به دنبال دارد به طریق دیگری به آن رفتار می پردازد که تنبیه به دنبال نداشته باشد، مانند خیال پردازی. همچنین شخص ممکن است با متوجه ساختن رفتار قابل تنبیه که به چیزهایی که نمی تواند تنبیه کننده باشند آن رفتار را جابجا سازد. مثلاً می تواند نسبت به اشیاء فیزیکی ، کودکان یا جانوران کوچک پرخاشگری کند. و یا شخص ممکن است کسانی دیگری را که رفتار قابل تنبیه انجام می دهند ولی تنبیه نمی شوند مشاهده کند و به این طریق خود را با آنها همانند می سازد. همچنین شخص ممکن است رفتار دیگران را قابل تنبیه بداند و از این راه تمایلات خود را فرافکنی کند. علاوه بر اینها شخص که به خاطر انجام رفتار تنبیه شده ممکن است با آوردن دلیل برای خود با دیگران به منظور غیر قابل تنبیه جلوه دادن رفتار خود دلیل تراشی کند. مثل موقعی که می گوید کودک را به خاطر اصلاح او تنبیه می کنند.
یکی دیگر از عوارض جانبی نامطلوب تنبیه و سایر روشهای تنبیهی تغییر رفتار این است که اگر این روشها ادامه یابد شخص تنبیه شده ممکن است به فرد تنبیه کننده حمله ور شود. علی رغم عوارض جنبی این شیوه باید اعتراف کرد که معلمینی که دست به عمل تنبیه می زنند دو دسته اند آنهایی که به عوارض آن واقف اند و دسته دیگری که به مفید بودن آن معتقدند حتی در بسیاری از اوقات از اعتقاد خود دفاع می نمایند و این شعار را همیشه مدنظر قرار می دهند که « جور استاد به از مهر پدر می باشد »
عواقب تنبیه بدنی
1- کودک عادت می کند در برابر زور و قلدری بدون چون و چرا تسلیم شود و با این منطق خو بگیر که زور قلدری پیروز است. هر وقت عصبانی شدی بزن ، و باکی نداشته باش.
2- تنبیه بدنی احیاناً ممکن است در کودک عقده ای نسبت به اولیاء و مربیان ایجاد کند و حالت طغیان و سرکشی را در برابر اولیاء در او برانگیزد.
3- کودک را ترسو می کند. بوسیله کتک شخصیت کودک درهم شکسته می شود و تعادل روحی او بر هم می خورد و احتمالاً به بیماری روانی مبتلا گردد.
4- تنبیه بدنی ، بچه ها را دروغگو بار می آورد.
5- تنبیه بدنی ، بچه ها را به حیله گری و ریاکاری سوق می دهد.
6- تنبیه بدنی ، برای بچه ها رنج و تحقیر به بار می آورد.
7- تنبیه بدنی ، در کودک افسردگی و بیماریهای عصبی ایجاد می کند.
8- تنبیه بدنی ، کودک را به سمت خود آزاری می کشاند.
9- تنبیه بدنی ، کودک را به سوی دیگر آزاری می کشاند.
10- تنبیه بدنی ، کودک را به لجبازی وا می دارد.
11- تنبیه بدنی ، کودک را گوشه گیر می کند.
12- تنبیه بدنی ، کودک را کند ذهن می کند.
13- تنبیه بدنی ، کودک را بی اراده و نسبت به دیگران بی تفاوت می کند.
14- تنبیه بدنی ، اطمینان و اعتماد به نفس را در بچه ها از بین می برد.
15- تنبیه بدنی ، حس کنجکاوی و ابتکار عمل را در بچه ها می کشد.
16- تنبیه بدنی ، کودک را کینه توز می کند.
17- تنبیه بدنی ، احترام و اعتماد کودک را نسبت به بزرگترها سلب می کند.
18- تنبیه بدنی ، کودک را دچار یأس و حرمان می کند.
19- تنبیه بدنی ، کودک را عاصی بار می آورد.
20- تنبیه بدنی ، اضطراب دائم را در کودک دامن می زند.
21- تنبیه بدنی ، در کودک سرپیچی و بی اعتنایی را همراه می آورد.
22- تنبیه بدنی ، بچه ها را اندوهگین و محزون می کند.
23- تنبیه بدنی ، شادیها را در کودک سرکوب می کند.
24- تنبیه بدنی ، شهامت و غرور بچه ها را از بین می برد.
25- تنبیه بدنی ، نهایتاً به سلامت روحی و جسمی طفل ضربه می زند.
ضرورت و اهمیت تحقیق
در فرهنگ ما ، معلم دارای قداست خاصی است حفظ حرمت این ارزش در اصل حفظ ارزشهایی همانند معنویت رابطة معلمی و شاگردی خواهد بود. بکارگیری تنبیه بدنی در امر تعلیم و تربیت یکی از عواملی است که می تواند بر تیرگی روابط معلم و متعلم بیانجامد . و به جای اینکه شاگرد بر معلم عشق بورزد و او را برتر از هر کس تصور کند کینه او را در دل جای می دهد. از سوی دیگر با توجه به نظر علما و دانشمندان تعلیم و تربیت تحقیقاتی را که انجام داده اند بین تنبیه بدنی و پرخاشگری ، افسردگی و افت تحصیلی رابطه مستقیم وجود دارد. بدیهی است که در صورت حذف این عامل از پیکره تعلیم و تربیت ناهنجاری های مشکلات فوق نیز رو به کاهش خواهد گذاشت.
در خصوص افت تحصیلی که یکی از مشکلات حاد نظام آموزش و پرورش رسمی در ایران است. در صورتی که تنبیه بدنی را به عنوان عاملی در ایجاد یا افزایش افت تحصیلی بدانیم در صورت خودداری و پرهیز معلمان از این روش خوشایند از هدر رفتن و ضایع شدن بخش عظیمی از هزینه ها و آموزش تکراری و هدر رفتن نیروی کار اضافه جلوگیری می شود .
صحبت با ترک تحصیل کنندگان می تواند وسیله ای مناسب برای روشن شدن بخش عظیمی از علت های ترک تحصیل یا افت تحصیل باشد. عده ای زیادی از آنان عدم رغبت یا ترک تحصیل خود را ناشی از توهین و تحقیر یا کتک کاری از طرف معلمان زمان تحصیل خود می دانند . با توجه به جنبه های آموزشی عمل تنبیه این نگرش و نگران کننده وجود دارد که این شیوه غلط و نادرست به نسلهای دیگر منتقل شود. برای جلوگیری از این امر باید در مقطعی از زمان از آن جلوگیری کرد تا این عادت ناپسند حذف گردد.
همچنین با توجه به نتایج تحقیقات و مطالعات انجام شده در خصوص عوارض و صدمات جبران ناپذیر تنبیه بدنی و مشاهده رواج نسبی این عمل در مدارس ، و نگرانی از اینکه تداوم این روش از طرف برخی از معلمان موجب نفرت دانش آموزان از معلم تنبیه کننده خواهد بود. در نتیجه روابط لطیف و معنوی معلم و شاگرد به کینه و کدورت تبدیل می شود. بر اساس همین ضرورت تصمیم به اجرای این پژوهش گرفته شده باشد که بتوانم به یاری خداوند متعال و راهنمایی استاد بزرگوارم به عنوان طرح تحقیق واحد درسی در مرکز آموزش عالی ضمن خدمت فرهنگیان علامه جعفری گرمی تقدیم نمایم.
اهداف تحقیق
اهداف تحقیق عبارتند از :
1- بررسی کردن آثار سوء تنبیه ، چه تنبیه بدنی و چه لفظی و غیره در تربیت و عدم
استفاده از آن در تربیت دانش آموزان
2- کسب آگاهی دقیق از دیدگاهها و نگرشهای علمای تعلیم و تربیت در مورد تنبیه بدنی
3- کشف رابطه بین تنبیه بدنی و اختلالات رفتاری دانش آموزان
4- ارائه پیشنهادات اصولی و سازنده جهت اصلاح و تجدید نظر در برنامه ها خصوصا در تربیت معلم با استفاده از یافته های تحقیق
5- کسب آگاهی از تاثیرات منفی تنبیه بدنی در رفتار دانش آموزان
سوالات تحقیق
1- بین تنبیه و اختلالات رفتاری چه رابطه ای وجود دارد؟
2- میزان تنبیه در تغییر رفتار ناپسند کودکان چگونه باید باشد؟
3- آیا رعایت نکا$D8 مهم در انجام تنبیه در تغییر رفتار ناپسند کودکان تأثیر دارد؟
4- آیا اعمال تنبیه در تغییر رفتار ناپسند کودکان همیشه نتیجه مثبت به دنبال خواهد داشت؟
تعریف نظری از موضوع
– بررسی تأثیر تنبیه بدنی در اختلالات رفتاری دانش آموزان مقطع ابتدایی
تعریف نظری تنبیه :
تنبیه در لغت به معنی آگاه کردن ، هشدار دادن به افراد در انجام یک رفتار نامطلوب
تعریف عملی تنبیه :
عبارت است از اعمال محرک آزار دهنده به دنبال یک رفتار نامطلوب برای کاهش احتمالی آن رفتار نامطلوب و یا از بین بردن آن
اختلال رفتاری :
اختلال رفتاری به رفتارهایی در سازمان رفتاری یک فرد اطلاق می شود که دارای خصوصیات زیر باشد:
1- فقدان یا نقص در ارزیابی صحیح از موقعیت هایی که فرد با‌آن روبرو می شود.
2- عدم انعطاف پذیری لازم در برابر انتظارات و توقعات محیط اجتماعی .
3- عدم توانایی در بکارگیری مناسب استعدادها ، امکانات و نیروهای فردی در برخورد با مشکلات
4- ایجاد رنجش و ناراحتی برای خود و اطرافیان
5- تکرار موارد بالا در زندگی روزمره
انواع اختلالات رفتاری
1- تیک یا حرکات زائد 2- دروغگوئی 3- دزدی 4- فرار 5- ترس مرضی
6- اختلالات جنسی 7- شب ادراری 8- انزوا طلبی 9- پرخاشگری
پیشینه نظری تحقیق
مقدمه :
انسان در ادوار گوناگون ، چه در دورة خردسالی و نوجوانی و چه در بزرگسالی و پیری ، اعم از زن و مرد در معرض ارتکاب فساد و شر و بدی قرار داشته و همواره خطر رفتارهای ناستودة اخلاقی وی را تهدید می کند. و کمال مطلق و مبری بودن از صفات و افعال مذموم و ناروا ، مخصوص خدایی است که آفرینندة جهان .
موجودی چون انسان که از لحاظ شرافت و کرامت در تارک همه مخلوقات و پدیده های متنوع هستی قرار دارد و موقع و مقامی در خور احراز کرده ، از کمال نسبی برخوردار است . لذا هرگز نمی تواند خویشتن را از صفات و افعال ناستوده ، تبرئه نموده و به اصطلاح تزکیه نفس نماید. بنابر این از نظر اسلام و ائمه اطهار از تنبیه تنها در آن هنگام که دیگر شیوه های سازنده و هدایت کننده موثر واقع نشود در حد ضرورت و همانند مصرف دارویی به همان میزان می توان بهره گرفت.
با توجه به صدمات جبران ناپذیری که ناشی از تنبیه بدنی در گوشه و کنار میهن اسلامی در مدارس رخ می دهد و همچنین وزارت آموزش و پرورش با ارسال بخشنامه های متعدد تنبیه بدنی را ممنوع اعلام داشته است که معلمان باید اکیداً و جداً از هرگونه تنبیه بدنی خودداری نمایند. ولی باز هم در مدارس از اینگونه حرکتها به چشم می خورد.
قبل از آنکه در باره پیشینه موضوع تحقیق که در زمینه تنبیه بدنی انجام گرفته ، نظر قرآن و اسلام و ائمه اطهار و همچنین نظر روان شناسان تربیتی و علمای اسلامی را در مورد تنبیه بدنی آشنا شده و سپس به چکیدة تحقیقاتی که در زمینه تنبیه بدنی توسط افراد دیگری در ایران انجام گرفته است پرداخته می شود.
نظر قرآن در مورد تنبیه :
« و جَزاو سیئهٌ مِثلها ، فَمَن عَفا و اَصلَحَ فَاَجرُهُ عَلَی الله اِنّهُ و لا یُحسِبُّ الظالِمین »
« پاسخ و مجازات بدی ، بدی مانند آن است. پس آنکه عفو کند و اصلاح نماید اجر و مزد او با خداست که او ستمکاران را دوست ندارد. »
یعنی عدالت در تعالیم اسلامی اقتضاء می کند که باید تعدی و تجاوز را رفع کرد و جرمها را با مجازات متناسب پاسخ داد و عفـو و گـذشت حالت بالاتر از عدالت است . ( سوره شورا آیه 40 )
نظر اسلام در مورد تنبیه :
از دیدگاه اسلام معمولاً تشویق مقدم بر تنبیه است و تنبیه با رعایت موازین اسلامی کار بسیار دشواری است . و هر کس از عهدة آن بر نمی آید. در اسلام معمولاً از تنبیه تنها در آن هنگام که دیگر شیوه های سازنده و هدایت کننده موثر واقع نشود و در حد ضرورت و همانند دارویی به همان میزان می توان بهره گرفت . ( رضایی ، 1374 )
رسول اکرم (ص) می فرماید: « کودکان را دوست بدارید و با آنها رحیم و مهربان باشید » در جای دیگر می فرماید : « نسبت به کسی که به او تعلیم می دهید و نسبت به کسی که از او علم و ادب می آموزید. نرم و ملایم و مهربان باشید. »
و همچنین از آن حضرت نقل شده است : «در تعلیم تربیت مدارا کنید و سخت گیری ننمایید زیرا معلم دانشمند بهتر از سخت گیر می باشد. »
از حضرت علی (ع) نقل شده است که فرموده اند : « پند پذیری انسان بوسیله ادب و تربیت است چهار پایان و حیوانات هستند که تنها با زدن تربیت می شوند. »
نظر علمای تعلیم و تربیت :
گروهی از روان شناسان تربیتی که در رأس آنها ( ژان ژاک رسو ) قرار دارد. معتقد است که انسان هرگز در تربیت خردسالان نیازی به مجازات و تنبیه ندارد زیرا برای هر عملی ، مجازات و تنبیه طبیعی وجود دارد. کودکی که سیب فاسد می خورد ، دچار دل درد می گردد. طفلی که به آتش نزدیک می شود از آن آسیب می بیند و کودکی که با چاقو بازی می کند زخم و جراحت ، او را تنبیه و مجازات می نماید و بالاخره برای هر عمل و رفتـار غیـر معمولی ، تنبیه و مجـازات طبیعی وجـود دارد کـه متناسب بـا آن مـی بـاشـد. لـذا ایـن گـروه از دانشمنـدان تعلیـم و تـربیـت کـودک را طبیعـت وا می گذارند و معتقدند کـه طبیعـت عهده دار مجـازات اعمـال نـامطلـوب کودک می باشد . انسان هر چند نیز خردسال باشد طبعاً به لذت و تمنع از آسـایـش و رفاه متمایل ، و از عواملی که موجب رنج او و الم او را فراهم می آورد. قهراً گریزان است.
هربرت اسپنسر به مربیان سفارش می کند که : بهترین وسیله وصول به هدف این است که هر کس ثمره رفتار و عکس العمل کارهای خود را شخصاً ببیند و می گویند برای تعلیم و اخلاق توسل به وسایل تلقینی کاری عبث و بیهوده است وی در این مورد مثالی می آورد. « وقتی که کودکی به زمین می خورد و پای او مجروح می شود و یا به علت برخورد با میز سرش بدرد می آید . جراحت و درد عکس العمل طبیعی و انعکاس قهری عمل اوست او را وا می دارد که در راه رفتن مواظب خود باشد و با احتیاط گام بردارد.
گروهی دیگر از روان شناسان معتقدند ، تنبیه خشن ترین و نامطلوب ترین روشهای تغییر رفتار است تنبیه بعنوان ارائه محرک آزارنده بعد از یک رفتار نامطلوب به منظور کاهش دادن آن رفتار نامطلوب می باشد.
روشهای نادرست تربیتی از قبیل : توهین ، سرزنش ، عدم ارائه محبت ، تنبیه بدنی موجب عدم ارضاء نیازهای اساسی روانی کودک از قبیل احساس امنیت ، احساس تعلق ، احساس ارزشمندی بودن شخصیت ، احساس اعتماد به نفس و احساس استقلال خواهد شد.
مبانی نظری مخالفین تنبیه بدنی :
الف: اصل « درد ، شــر است . » جرمی بنتام فیلسوف ســود انـگار انـگلیسی مـی گـوید : « درد ، شر است ، و اعمال تنبیه نیز ، ضرورتاً شرارت است. چرا که پی آمد تنبیه بدنی چیزی جز درد نمی باشد. »
ب: تنبیه بدنی و پی آمدهای افراطی آن :
آنـان کـه بـا هـر صورت از مجازات بدنی مخالفند معمولاً به افراطهای گذشته استناد می کنند و خشونتهای اسپارتی و قرون وسطایی را به خاطر می آورند برخی از غربیان از شخصی چون دکتر کیت یاد می کنند که در اوایل قرن نوزدهم در مدرسه آتن در یک روز تابستانی هشت شاگرد را به شلاق بسته و شب هنگام از آن تأسف می خورد که چرا عده ای بیشتری شلاق نزده است. مربیان غربی صحنه هایی از بی رحمی ها و رفتـارهـای وحشیـانه آمـوزگـاران زمان خود را در آثار خود نقل کرده اند بعنوان مثال : « شرح حال کودکی که با شلاق تنبیه می شده در تمام عمر فلج مانده است ، یا کودکی را که پاهایش را در غل نهاده و بوسیله اسب کشیده اند تا به این ترتیب شکنجه شود و امثال اینها. »
دانشمندان اسلامی با وجود آگاهی از این افراط ها ، صلاح را بر حذف تنبیه بدنی ندانسته اند و آ ن را تجویز نموده اند و لکن با تجدید شرایط آن سعی بر باز داشتن مربیان از افراط در تنبیه بدنی داشته اند.
غزالی در رهنمودهایش به مربیان ، آنان را حتی المقدور از اجرای تنبیه بدنی ، به هر شکلش باز داشته می گوید: « بر معلم کودکان است که به بیم و ترغیب تأدیب کند نه به ضرب و تعذیب . »
محمد بن ابو زید می گوید : « سزاوار نیست که مربی و تأدیب کنندة کودکان اگر نیازمند به زدن (تنبیه بدنی) کودکان شود ، بیش از سه تازیانه در تأدیب آن بکار برد. »
ابن سینا می گوید : « باید زدن بچه ها در بار نخستین کم ، ولی دردناک باشد چنانکه حکما گفته اند این تأدیب را پس از ترسانیدن سخت و آماده کردن شفیعان انجام دهد. زیرا اگر کتک اول دردناک باشد بعد از آن بچه از کتک می ترسد. و اگر نخستین خفیف بـوده ، دردنـاک نباشد ، بچـه دیگـر از کتـک نمـی تـرسـد و بـه آن اعتنا نمی نماید. »
عنصر المعالی معتقد بود که : « معلم باید با اهمیت باشد و شاگرد را در صورت کاهلی بزند تا وی بر خود مسلط گردد و چنانچه معلم طفل را بزند پدر نباید شفقت نماید. »
شهید ثانی در مورد تنبیه می گوید : « اگر معلمی در شاگرد انحرافاتی از قبیل : سوء خلق ، بی اعتنایی به درس و … مشاهده کرد نباید با صراحت اعمال ناخوشایند را به رخ او بکشد بلکه از راه کنایه و ارشاد او را آگاه نماید زیرا چنین عنصری به شاگردان دیگر ضرر می رساند .
ماکارنکو با تنبیه ، چه بدنی و چه روحی مخالف است اما گاهی به اجرای تنبیه بدنی اعتراف می کند به طور کلی اجرای تنبیه را برای حفظ نظم لازم می شمرد (ص 257 ، اصول و فلسفه تعلیم و تربیت ، دکتر علی شریعتمداری )
پیشینه تجربی تحقیق
در امر تنبیه کودکان به نکاتی باید توجه کرد که اهم آنها بدین قرارند:
1- قبل از اعمال تنبیه باید ریشه و علت را کشف کرد ، تا با از میان بردن آن از تکرار تخلف جلوگیری بعمل آید. همچنین باید کودک از علت تنبیه آگاه شود. تا در او حس بد بینی و عدم اعتماد پیدا نشود.
2- تنبیه باید به عنوان آخرین روش تربیتی مورد استفاده قرار گیرد.
3- تنبیه بدنی کودک ، کار بسیار حساسی است . مربی در تنبیه کودک باید فوق العاده دق؊ق و محتاط باشد به همین جهت به اولیا و مربیان توصیه می شود تا آنجا که ممکن است به تنبیه بدنی متوسل نشوند.
4- در همه حال باید سعی و مراقبت بعمل آید که تنبیه در حضور جمع مخصوصاً در مقابل دوستان کودک اعمال نشود. زیرا موجب افراط در رنجاندن کودک و سبب پیدایش حالت گستاخی در کودک می گردد.
5- معلم نباید به هیچ وجه امر تنبیه را به دانش آموزان دیگر محول نماید، که این امر در روان کودک و همچنین در روابط فی ما بین دانش آموزان ، اثر ناروا و زیان بخشی به جای می گذارد.
6- باید عمل بد کودک نکوهش شود ، نه شخصیت او از همه جهات مورد تحقیر واقع گردد مثلاً اگر کودک کار ناشایستی را انجام داده است باید گفت : « این کار تو نادرست است » نه اینکه « تو فرد نادرستی هستی .»
7- از خطاهای تربیتی ، تنبیه بصورت مضاعف است یعنی هم کتک زدن در کار باشد و هم طعنه و نیشخند.
8- تنبیـه هـا لازم نیست همیشه زبانی باشد گاهی یک نگاه ملامت بار ، بی اعتنائی و… می تواند برای طفل آموزنده و سازنده باشد.
9- نباید در تنبیه زیاده روی نمود، چون در اثر تکرار و زیاده روی ، اثر خود را از دست می دهد.
10- اگر کودک فلج یا ناقص العضو ، خطایی مرتکب شد نباید علاوه بر تنبیه ، نقـص عضو او را به رخش کشید. چـون این گونه ملالت ها موجب ناهنجاری روانـی کـودک می گردد.
11- در مقام تنبیه ب؇ رخ کشیدن خوبی های همسالان کودک ، غالباً نمی تواند نتیجه مفیدی در بر داشته باشد زیرا در بیشتر موارد چنین عملی موجب تحریک حس حسادت کودک نسبت به همسالان خود می گردد.
12- در تنبیه سعی شود در اظهار عیب متخلف ، از صراحت در بیان خودداری گردد و حتی الامکان از روش تعریض و کنایه استفاده شود.
13- تنبیه باید در مورد تخلف مشخصی انجام گیرد ، تا کودک بتواند علت تنبیه را درک نماید و در موارد دیگر از آن دوری کند.
14- در مقام تنبیه باید اوضاع روحی و شرایط و احوال و مشکلات خانوادگی کودک را در نظر گرفت.
15- معلم نباید برای تفهیم درس از حربه ترساندن بچه ها استفاده نماید؛ زیرا ترس که خود می تواند یـک نوع روش تنبیه محسوب شود اشکالاتی در امر یادگیری ایجاد می کند.
توماس ، بکر و آرمسترانگ در سال 1968 در مورد تأثیر تنبیه مطالعاتی انجام دادند.
چکیده : مطالعات آنها نشان داد که تنبیه در واقع رفتار بد را تقویت می کند همچنین اولری و بکر در سال 1969 در مورد تأثیر تنبیه تحقیقاتی نمودند و مشاهده کردند که توبیخ و تنبیه ملایم موثر تر از توبیخ و تنبیه شدید است.
پژوهشی با عنوان تأثیر تشویق و تنبیه در پیشرفت تحصیلی دانش آ$D9وزان در سال 1370 انجام شده است انگیزه اصلی پژوهش در باره این موضوع مطرح بودن در حوزه تعلیم و تربیت ، کاربرد نادرست تشویق و تنبیه در جامعه و خانواده و درگیری معلمان با این مسئله است . فرضیه تحقیق بطور خلاصه این بوده است که میزان یادگیری دانش آموزانی که مورد تشویق قرار گرفته اند بیش از دانش آموزانی است که مورد تنبیه قرار گرفته اند.
در تحقیقی که در سال 1365 در مورد خصوصیات دانش آموزان انزوا طلب مدارس راهنمایی در سطح تهران بعمل آمده خصوصیات دانش آموزان انزوا طلب و عوامل بوجود آورنده آن مشخص گردیده است.
چکیده : دانش آموزان انزوا طلب دارای خصوصیات زود رنجی ، عدم احساس امنیت ، خجالتی بودن دائمی ، احساس ناراحتی و اضطراب در کلاس ، تعامل اجتماعی محدود با دیگـران ( خصـوصـاً معلمان ) و … مـی باشنـد و عوامل مستعد کننده انزوا طلبی در دانش آموزان یاد شده ، عوامل تحصیلی مانند عدم همخوانی سنی ، تغییر محل سکونت ، عدم احساس امنیت و آرامش خاطر در کلاس و عوامل خانوادگی مانند فقدان پدر ، خصوصیات پرخاشگرانه در پدران ، استفاده از روش تنبیه و تشویق به یک اندازه در محیط خانه و استفاده از شیوه کتک زدن در تنبیهات و موارد دیگر.
خلاصه و جمع بندی تحقیق :
1- باید به کودکان گوش زد نمود برای اینکه بتواند در اجتماع زندگی کند و مورد قبول واقع شود باید قوانین و مقررات اجتماعی را مراعات نماید و در صورت عدم رعایت مقررات تنبیه و مجازات خواهد شد و حفظ مقررات و رعایت قوانین هم از نظر اجتما$B9ی و هم از نظر شادی و آرامش شخصی اهمیت دارد.
2- برای عادت دادن دانش آموزان به رعایت نظم و انضباط و مقررات و کمک به قوه یادگیری و ابتکار آنان باید مقررات و تکالیف در حد توانایی آنها در نظر گرفت و به طور کلی مقررات وضع شده با نیاز و سن آنها هماهنگی داشته باشد همچنین ضمن آگاه نمودن دانش آموزان از مقررات و وظایف محوله آنها را به رعایت نظم و انجام وظیفه وادار نماید.
3- تشویق و تنبیه باید بجا و مناسب با رفتار باشد تا موثر واقع شوند . زیرا تشویق و تنبیه دو روش تربیتی هستند که در مدارس و خانواده اعمال می گردد ولی اثر تشویق همواره بیش از تنبیه است و تنبیـه گـاهـی اوقـات اثـرات سوء دارد و رفتار گریز و کینه توزی و حقارت به بار می آورد.
4- تنبیـه ضمـن اینـکه مـوجب تضعیف و عدم تکرار رفتار می شود کودک را متوجه می نماید که رفتارش مورد قبول اجتماع نبوده است و تنبیه به دو صورت ممکن است اعمال گردد:
الف: به صورت تنبیه بدنی ، سرزنش و ناسزاگویی .
ب: به صـورت محـروم ساختن کـودک از امتیازات مانند استفاده از زنگ تفریح – سینما رفتن و …
5- به طور کلی باید به دانش آموزان آزادی داده شود ولی در عین حال آزادی آنها نبـایـد مخل آزادی دیگران باشد کودک باید بیاموزد که دنیای خارج برای او محدودیت های دارد و دیگـران نیـز در صدد کسب آزادی و خود شکوفایی هستند. بنابر این باید در عین حال برای خود محدودیت هایی قایل شود.
نتیجه گیری
1- بین تنبیه و اختلال رفتاری چه رابطه ای وجود دارد؟
با توجه به تحقیقات و مطالعات انجام گرفته در مورد تنبیه به این نتیجه رسیدیم که اگر تنبیه به صورت محروم ساختن کودک از بعضی مزایا مانند سینما رفتن ، تماشای تلویزیون و استفاده از زنگ تفریح و … می تواند موثر واقع شود زیان کمتری داشته بـاشـد ولـی در بعضی مـوارد نـادیـده گرفتن و مورد غفلت قرار دادن رفتار بد دانش آموز نوعی تنبیه است و در تضعیف رفتار ناپسند موثر واقع شود.
تنبیه باید بجا و مناسب با خطا باشد باید از تنبیه های شدید در برابر خطاهای کوچک و یا از تنبیه های گروهی برای اشتباههای فردی به ویژه تنبیه بدنی و کنایه آمیز و توهین وار باید خودداری شود. زیرا اینگونه تنبیهات اغلب در ضمیر دانش آموزان باعث کینه و انتقام جویی می شود. تنبیه های خیلی خفیف اثر باز دارندگی کمی دارد و در بعضی موارد اصلاً تأثیر ندارد در حالی که تنبیه های متوسط و متعادل در توقیف رفتار ناپسند موثر و اثر یادگیری بیشتری دارند.
تنبیهات بدنی گاهی ضررهای غیر قابل جبرانی را هم به همراه دارد بعنوان مثال :
الف- کودک عادت می کند که در برابر زور بدون چون و چرا تسلیم گردد و با این منطق خو بگیر که « زور و قلدری پیروز است و هر وقت عصبانی شدی بزن و باکی نداشته باش. »
ب- تنبیهات بدنی احیاناً ممکن است در کودک عقده ای نسبت به اولیا و مربیان ایجاد کند و حالت طغیان و سرکشی را در او بر انگیزد.
ج- کودک را ترسو بار می آورد، بوسیله کتک شخصیت کتک در هم شکسته می شود و تعادل روحی او بر هم می خورد و احتمالاً به بیماریهای روانی مبتلا می گردد.
بررسی ها نشان داده است که افراط در تنبیه ، گاهی موجب پیدایش عقده نسبت به اولیا و مربیان و دلسـردی از زنـدگـی می شود . چنین کودکی یا از خانواده و مدرسه می گریزد ، یا در برابر اولیا و مربیان مقاومت می کند و یا بالاخره به فکر انتقام جویی می افتد.
تنبیهات غیر بدنی ، شخصیت کودک را در هم می کوبد و اسباب ترس و اضطراب وی را فراهم می سازد. چه بسیار اتفاق افتاده است که کودک محبوس چنان ترسیده که به ضعف اعصاب مبتلا شده و تا آخر عمر نتوانسته است از عوارض آن رهائی یابد و گاهی چنان مرعوب شده که سکته کرده است فحش و بد زبانی علاوه بر حرمت ، برای کودک بد آموزی دارد و او را به این عمل زشت عادت می دهد.
حضرت علی (ع) فرمود : « زیاده روی در ملامت و سرزنش ، آتش لجاجت را شعله ور می کند . » ( تحف العقول صفحه 84 )
تنبیه بدنی کودک را به دروغگویی ، حیله گری و ریاکاری ، تحقیر ، افسردگی و بیماری های عصبی ، خود آزاری و دیگر آزاری ، لجبازی و گوشه گیری ، کینه توزی ، اندوه و حزن سوق می دهد.
2- میزان تنبیه در تغییر رفتار ناپسند کودکان چگونه باید باشد؟
اگر می توانستیم کودکمان را فقط با استفاده از روشهای مثبت تربیت کنیم خیلی عالی بود امام نمی توانیم زیرا برای یادگیری و آموختن رفتاری شایسته هم روشهای مثبت و منفی ( تشویق و تنبیه ) لازم هستند و تنبیه به تنهایی نمی تواند نتایج دلخواه را فراهم کند زیرا به طور کلی روش منفی است و این روش به کودکان می آموزد چه کار نباید انجام دهند اما نمی آموزد که چگونه باید رفتار کنند و وقتی تنبیه را بدون تقویت رفتار شایسته به کار بریم کودک نمی داند رفتار ناپسندش را با چه رفتاری جایگزین کند و تنبیه فقط هنگامی مـوثـر قلمداد مـی شـود کـه بـروز رفتـار نامناسب را کاهش دهد.
نباید در تنبیه زیاده روی نمود ، چون در اثر تکرار و زیاده روی ، اثر خود را از دست می دهد و باعث لجاجت می شود . بنابر این افراط در تنبیه چه بدنی و غیر بدنی از نظر اسلام مردود شناخته شده است.
3– آیا رعایت نکات مهم در انجام تنبیه در تغییر رفتار ناپسند کودکان تأثیر دارد؟
الف) در تنبیه زیاده روی نکنید: اگر در امر یادگیری و تغییر رفتار ناپسند کودک از تنبیه بیشتر استفاده شود کودک به آن عادت می کند و تنبیه تأثیر خود را به تدریج از دست خـواهـد داد هـر اقدامی اگر هم موثر باشد شامل ممنوع کردن تماشای تلویزیون تنبیه های بدنی و غیره با استفاده بیش از حد تضعیف می شو$D9د و اثر مورد نظر شما را ایجاد نخواهد کرد.
ب) از تنبیه در کنار روش های مثبت استفاده کنید : وقتی تنبیه را به عنوان یک روش انتخاب می کنید باید به کودک آموزش نیز بدهید، تنبیه به تنهایی رفتار خوب را به کودک نمی آموزد. برای تشویق کودک به انجام آن چه می خواهید باید تفهیمش کنید در صورت اصلاح رفتار ناپسند پاداش برایش در نظر گرفته اید.
ج) تنبیه را به تعویق نیندازید : اگر قصد تنبیه کودک را دارید درست پس از رفتار ناپسندش ایـن کـار را انجـام دهید زیرا هر تنبیهی اثرش را با گذشت زمان از دست می دهد و ممکن است کودک نتواند ارتباط تنبیه را با عمل ناپسندش درک کند.
د) در تنبیه ثابت قدم باشید : تنبیه موثر نه تنها یک تنبیه بدون وقفه است بلکه تنبیهی است که بر کودک قابل پیش بینی باشد. تنبیه باید در تمام مواردی که در آن رفتار ناپسند سر می زند انجام شود اگر به کودکتان گفته اید که در صورت پرت کردن عروسکش آن را از او خواهید گرفت حتماً پس از هر بار پرت کردن به وعده خود عمل کنید تا همیشه منتظر پیامدهای رفتار ناپسندش باشد.
هـ) الکی تنبیه نکنید : کودک را به تنبیهی که آن را انجام نمی دهید تهدید نکنید . پیش از واکنش نشان دادن دومین ، سومین یا دوازدهمین بار فرصت را به او ندهید همیشه به حرفی که می زنید عمل کنید و چیزی را که گفتید جدی بگیرید . تهدیدهای پوچ و ناپایدار به رفتارها نادرستی می انجامد که تثبیت شده در برابر تغییر مقاومتر باشید.
4- آیا اعمال تنبیه در تغییر رفتار ناپسند کودکان همیشه نتیجه مثبت به دنبال خواهد داشت؟
با توجه به مطالعات انجام گرفته در مورد تنبیه و با توجه به نظر دانشمندان و علمای تعلیم و تربیت به کار گیری عمل تنبیه در مدارس یا خانواده ها همیشه نمی تواند نتیجه مثبت داشته باشد و مطالعات نشان می دهد که اثر تشویق همواره بیش از تنبیه بوده است خصوصاً گاهی نتیجه تنبیه معکوس بوده و یادگیری و رفتار را دچار اختلال می کند البته در بعضی از موارد تنبیه موثر واقع می شود ولی تا آنجا که امکان دارد باید از تنبیه به ویژه تنبیه بدنی خودداری شود زیرا اغلب موجب گریز از منبع آن که در مدرسه ، معلمان و در خانواده ، والدین می باشند می شود و شکاف عمیق بین معلم و دانش آموز ایجاد می کند . بنابر این معلم باید در به کار بردن تشویق و تنبیه به ویژه در مورد تنبیه محتاط باشد و به شخصیت فرد فرد دانش آموزان و تفاوت های فردی آنها توجه داشته باشد . مثلا زمانی که می خواهید در تنبیه از روش محرومیت استفاده کنید باید بر حسب سن کودکان تعیین گردد. و گذراندن دوره های طولانی در یک اتاق یا محروم شدن از بیرون رفتن از خانه برای چند هفته سازنده نیست و کودک را آزرده می کند. معمولا یک محرومیت کوتاه مدت خیلی موثر است و این زمان در حد چند دقیقه است.
پیشنهادات
1- پیشنهاد می گردد جهت پیشبرد اهداف آموزشی باید با خانواده مخصوصا مادران آموزش ویژه در زمینه اصول تعلیم و تربیت ارائه گردد.
2- پیشنهاد می گردد والدین و معلمان و کسانی که به کار تعلیم و تربیت کودکان می پردازند از تنبیه به عنوان آخرین حربه استفاده نمایند و در انجام تنبیه شرایط سنی – عاطفی – اجتماعی کودکان را مد نظر قرار دهند.
3- پیشنهاد می شود که محیط مدارس با توجه به ذوق و علاقه به همکاری و همفکری دانش آموزان طراحی شود.
4- پیشنهاد می گردد معلمان سعی نمایند محیط آموزشی را طوری طراحی کنند که در آن کودکان احساس آرامش نموده و با همدیگر همکاری و همیاری نمایند و در آنها اعتماد به نفس ایجاد گردد.
5- پیشنهاد آخر اینکه ، والدین و معلمان سعی نمایند از تنبیه بویژه تنبیه بدنی جز در موارد استثنایی آن هم به صورت جزئی استفاده نمایند تا موجب بروز اختلال رفتاری کودکان نشوند.
محدودیت های تحقیق
در انجام تحقیق با محدودیت ها و مشکلات زیادی مواجه بودم که در ذیل به اهم آنها اشاره می کنم:
الف) عدم آشنایی کافی با چگونگی انجام تحقیق و پژوهش به دلیل تجربه کم و ناآشنایی با اصول پژوهش و تحقیق.
ب) کمبود امکانات مانند کامپیوتر و پرینتر برای نگارش موضوع تحقیق.
ج) عدم دسترسی به منابع و مأخذ مربوط به تحقیق.
د) کمبود وقت به علت همزمان بودن انجام پروژه تحقیق با سال تحصیلی.
ر) عدم دسترسی به پایان نامه ها ، خصوصاً پایان نامه های مربوط به موضوع انتخاب شده
هـ) عدم دسترسی سریع به استاد راهنما به علت وجود مسافت طولانی بین محقق و استاد راهنما.
تهیه و تایید توسط: سرکار خانم بهلول (آموزگار پایه اول)